Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
159 yazılma tarixi adanın yunanlaşmasından öncəyə aid edilir, bu da Lemnosun Afinaya birləşdirildiyi 510-cu ildən öncədir. Basırıqla bağlı epitafiya xarakterli bu yazılar sağdan sola başlasa da, sətirlərdən bəzilərinin soldan sağa yazılması 2-ci yazıda aydın görünür. Şəkil boyunca yuxarı uzanan üç verti- kal sıra sağdan sola, onların arasında yerləşən orta yazıda beş horizontal sətir isə hər iki istiqamətdə bustrofedon üsulu ilə yazılmşdır. Belə bustrofedon üsulla yazılmış 1-ci yazıda sıralanma həm də ilk sətirlə sonrakı iki sətirin başayaq düş- məsinə səbəb olmuşdur: 159 160 Lemni yazılarının tapılmasından bir əsrdən artıq müddət keçsə də, onun şifrəsi açılmamışdır. Doğrudur, elmi ədəbi- yatda Lemni yazısında istifadə olunan əlifbanın etrusk əlif- bası ilə eyni olması qənaəti vardır. Bu, bir-iki hərf istisna olmaqla məsələyə düzgün yanaşmadır, lakin bu yanaşmada 160 161 yazıların oxunma qaydası yanlış yöndədir. Belə ki, etrusk yazılarının oxunuşunda özünü göstərən qüsurlar, etrusk yazı qaydalarının (imla qaydası) nəzərə alınmaması lemni yazıla- rının oxunmasında da təkrar olunmuş və hər kəs öz bilik da- ğarcığı ilə yazıları oxumağa çalışdığından iki-üç sətirlik bu yazının ortaya çıxan oxunuş variantları onu “oxuyanların” sayı qədərdir. 105 Lemni yazısından bəhs edən yazarlar onun transkripsiya- sını fərqli verdikləri kimi, onu müxtəlif dillərdə oxumağa da cəhd etmişlər. 106 Burada həmin oxunuşlardan ətraflı söhbət açmağa imkan yoxdur. Əslində buna heç lüzum da yoxdur. Sadəcə bu fərqləri görmək üçün birinci və ikinci yazını A, B hərflərilə işarə edib vaxtilə onları protolatınca oxumaq istə- yən Nikola Densuşianu (1846-1911), sonralar alban dilində oxumağa çalışan Nermin Vlora Falaschi və türk dilində oxu- mağa səy göstərən Polat Kayanın transkripsiyasına baxmaq kifayətdir: (A) Birinci yazı: (N. Densuşianu) eolai fi focia siale zeronaith e fistho tof eromarom earalio zivai eptezio arai tan foce zivai afiz sialhviz maranm afiz aomaith (N. Vlora) si fai a fes zi arkh fis marakhn a fis a o nai ron haran o si fai epi e zi o ar ai tikh hoke lot ai fsi hoki as i ape zero zai h e fis th h t h fer o na (P. Kaya) hatapasaqss : apatakas ançasape : serata sasata : eqesenç tata : tataqer atana eratam : harapasata : ssaqas : epetesste : aras : tas 50? : apatake : ssaqas : aqass : ançasap sçekess : apam kam : aqass : atamas 105 Bréal (1886), Bugge (1886), Deek (1886), Pauli (1886 & 1894), Lattes (1894), Torp (1903), Corsten (1930), Friedrich (1932), Nachmanson (1908), Hammarström (1926 & 1928), Kretschmer (1929), Pallottino (1947), Scullard (1967) və başqaları. 106 Friedrich J. Kleinasiatische Sprachdenkmäler. Berlin,1932; Pallottino N. L'ori- gine degli Etruschi. Rome, 1947; Falaschi N.V. L'Etrusco Lingua Viva. - Antichite Civilità Mediterranee, II. Rome, 1989; Kaya P. www.compmore.net/~tntr/lemstelec. html; Scullard H. H. The Etruscan Cities and Rome. Thames & Hudson. 1967; Bon- fante L. Etruscan. Berkeley and Los Angeles, 1990.(University of California Press). ISBN 0-520-07118-2; Steinbauer, Dieter H. Neues Handbuch des Etruskischen. St. Katharinen: Scripta Mercaturae Verlag, 1999. 161 162 (B) İkinci yazı: (N. Densuşianu) eolai na foth ziazi maraz mav sialhveiz afiz e fistho zeronaith zivai famala sial zeronai morin ail a cer taf arzio (N.Vlora) zi a zi maraz maf zi arkh feis a fis e fis th h zer o nai th si fai aker taf ar zi th fama pa zi ar zer o nai mori na ip hopaie zi math h th (P. Kaya) hatapase :s: anaapatata aker: takarsste qam . apa . ançasap : serata anasamata eresenasap ançasass : qam :s. apam : ançasap sçekess.s : aqas : seqssençtata serata anasata ssaqas Göründüyü kimi, hər üç oxunuş variantında transkripsiya ilə yanaşı, sətirlərin ardıcıllığı və sözlərin sırası da fərqlidir. Son vaxtlar daha çox yayılıb qəbul edilən və etrusk dilinə aid dərsliklərdə yer alan transkripsiya isə belə verilir. (Sətirləri asan oxunmaq üçün sözlər soldan sağa sıralanmışdır): A) hopa svss : f oks assa pe : sero nash : evss ho : tove roma ssvas : avss : ssa px vss : mara kn : avss : atmas rom : harapso : ssvas : ep tesso : aras tss : f oke B) hopase : s : navthth : ssass : mara . s : mav : ssa px ves . s : avs : evssth : sero nas th : ssvas : aker : tavarssth : van : apa . ssap : sero nas morsnas p Doğrudur, burada sıralanma düzgün müəyən edilmiş və qara hərflə verdiyimiz apa, mara, aker, atmas, aras sözlə- 162 163 rinin transkripsiyası doğru verilmişdir, lakin bütün əvvəlki variantlarda olduğu kimi yazıların buradakı oxunuşu da ger- çək durumu əks etdirmir, çünki sözlərin sınırını bəlirləyən durğu işarəsi (Z) səs kimi sözün tərkibində verilmşdir. Bu qədər fərqli oxunuşları ortaya çıxaran araşdırıcıların əksəri sanki müxtəlif mətnlər üzərində işləmişlər. 107 Hər iki yazıda işlənən hərflər əsasında tərtib olunan lemni əlifbası etrusk əlifbasındakı hərflərlə eynidir, yalnız etrusk yazılarında kh [x], i səslərini bildirən hərflər burada göytürk yazılarında olduğu kimi ç, s/ş səslərini bildirir: Göründüyü kimi, lemni yazısı etrusk və göy- türk yazıları arasında olan bir əlifba ilə, həm də etrusk-göytürk yazılarında zəif görünən, lakin lemni yazılarında daha qabarıq olan orfoqrafiya (imla) qaydası ilə yazılmışdır. Belə ki, burada söz və söz birləşmələri birdən üçə qədər nöqtə- lərlə və Z işarəsilə ayrılmış, hətta bir neçə yer- də bu işarə iki tərəfdən nöqtələrlə Μ Z Μ şəklində yazılmışdır. Lakin yuxarıda verilən nümunələr göstərir ki, lemni yazılarını oxumaq istəyənlər bu durğu işarəsini yanlış olaraq sözün bir hissəsi kimi z//s səsilə oxuyurlar, ona görə də etruskologiyada hələ də davam edən həmin metod yazıların şifrəsini açmağa mane olur. 108 Belə yazılarda yalnız a, e saitlərinin verilməsi yazıda qeyd olunmayan başqa saitlə- rin bərpa olunmasını ortaya çıxardır. Deyi- lənləri nəzərə alanda lemni yazılarının 107 Son vaxtlar lemni yazılarını belə transkripsiya edənlər də var: A) hulaieš : naφuθ : šiaši maraš : mav sialχveiš : aviš evisθu : šerunaiθ šivai aker : tavaršiu vanalasial : šerunai : murinail; B. hulaieši : φukiasiale : šerunaiθ : evisθu : tuveruna rum : haraliu : šivai : eptešiu : arai : tiš : φuke šivai : aviš : sialχviš : marašm : aviš : aumai. 108 Azər xalqı, 2005, 190. 163 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|