Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
143 lənəyi bəllidir, Buğra xanın oğlanları da tegin ünvanını da- şıyır. Türkmən dilində tegin (bəyoğlu, bəyzadə) anlamında bekce sözü işlənir. Kolaksanın qardaşları adında da həmin bekce sözü vardır: Li-bek-ce, Ər-bek-ce. Beləliklə, Buğra xanın oğlanlarının adı ilə paralellik sərgi- ləyən Targitayın oğlanlarının adını yunan əlifbasında c, ç, ö, ə hərfləri olmadığını və il > li metateza hadisəsini nəzərə alıb belə bərpa etmək mümkündür: Oğuznamə Herodot İl - tegin * İl - bəkcə > Lipok-sa *(Ər) Bek - tegin * Ər - bəkcə > Arpok-sa * Köl - tegin * Köl-əkcə > Kolak-sa Bir saqa kurqanından çıxan gümüş qab üzərində Targitay və üç oğlunun təsviri verilmişdir. Burada türk dövlətçilik gə- lənəyinə uyğun olaraq Targitay hakimiyət simvolu olan yayı kiçik oğlu Köləkcəyə verir: 143 144 İkinci soykökü mifində üç qardaşdan avxat, katiar, traspi, paralat boyları törəyir və bunlar elliklə skolot (sakelatı) ad- lanır. Hər iki mifdə adı keçən saqa boylarının etimologiyası- na burada toxunmasaq da, örnək üçün birini gözdən keçirək. Tirsen (etrusk) adından danışanda Targitay soyundan gələn traspi (tiras-pi) boyadı üzərində dayanmışdıq, indisə Roma şəhərini salan Romulun anası Reyanın “meşəli” anlamında olan silviya soyuna uyğun gələn aqathirs boyadına baxaq. Herodot meşəlik (ağaçlıq) bölgədə yaşayan, qızıl nəsnələri çox sevən aqathirs boyunun qonşuları traklara oxşadıqlarını yazır. Sonrakı qaynaqlarda hunların içində “skit boyu” kimi verilən akatsirlər ( ′αкατζιροι) türkoloqların doğru olaraq göstərdiyi kimi, türk yurdlarında çoxlu izi qalmış ağacəri bo- yudur. 94 Göründüyü kimi, saqaların bu boyadı da yunan dili süzgəcindən keçməsinə baxmayaraq bəzi türk elementlərini saxlamışdır. Göründüyü kimi, Herodotun saqaların özündən eşitdiyi bu variantda adlar türkcədir. ∗ Herodotun qələmə aldığı hər iki mifdəki saqa soykökü variantlarını belə sxemlə göstərmək olar: 94 Гейбуллаев, 1991, 294; Zakiyev, 1998, 165. ∗ Bu etimoloji bərpa analoji paralellərlə və daha geniş yozumla “Qədim Türk elləri. Saqa-qamər boyları” adlı kitabda verilmişdir (Ağasıoğlu, 2007). 144 145 Türk və İran folkloru üzrə tanınmış uzman Xalid Koroğlu yazır ki, Rüstəm və Koroğlu bars (pantera) dərisi geyinmiş bahadırlardır. 95 Antik çağ sənət əsərlərində Herakl əlində dəyənək, çiyninə aslan dərisi atmış şəkildə təsvir olunur. La- kin yunanların yaşadığı bölgədə aslan yoxdur, onun adını (*lew) avropalılar sami xalqlardan alıb işlədirlər. Bu durumda Heraklın aslanla vuruşmasına, aslan dərisi gey- inməsinə yorum vermək çətindir. Avropalı uzmanlar qeyd edirlər ki, Herakl yunan mifologiyasına dışarıdan gəlmişdir. Bəzi azər dialektlərində Aslan adı Asdan kimi deyilir və bunu qazax-qırğız dilindəki arstan//arıstan formalarında da görmək olur. Söz başında “a” səsi olmayan rus dilinə keçən Arıslan adı bu dildə Ruslan şəklinə düşür. Həmin ad “l” səsi olmayan qədim pers dilində də Rustan//Rustam formasını almışdır. Əslində, Sakastan (Seistan) bölgəsində formalaşan və Koroğlu ilə bağlanan Rüstəm obrazı da saqa (türk) bo- yundandır. Bu nədənlə onu V əsr hay yazarı M. Xorenatsi saqcik, Təbəri isə bin türk (türkoğlu) adlandırır. Koroğlu Dərbənd səfərində yatarkən atı itir. Onu tapdıqda hökmdarın qızı ilə evlənir, ondan Qurdoğlu adlı oğlu olur və Herakl kimi Koroğlu da doğulacaq oğluna əmanət buraxır. Dastanda deyilir: Koroğludu atan zatı, Bazubəndi amanatı, Çənlibeldə var busatı, Allaha tapşırdım səni. Göründüyü kimi, atın//inəyin itməsi olayı evlənmə, əma- nət qoyma, oğlu doğulma zəncirinin başlanğıcıdır. Bu moti- vin türk eposlarında önəmli yeri vardır. Xakas eposunda Çis Sibildey adlı pəri Altın Çaqanın atlarını oğurlayıb onu özünə cəlb etmək və Yeraltı dünyaya aparmaq istəyir. Belə paralel- 95 Короглы, 1983, 37. 145 146 lərin tipologiya ilə izahını mümkün saymayan M. İ. Borqoya- kova görə buradakı motiv və süjetlərin, kiçik detalların belə, bənzərlik və eyniliyini təsadüf hesab etmək olmaz. 96 Herodotun topladığı Targitay//Herakl variantlarında soy- kökü motivi qabarıq verilir; hər ikisi saqa boylarının soyba- basıdır. Lakin Koroğluda bu arxaik motiv bir-iki epizodik elementdə qalmışdır. Oğlunun Qurdoğlu adlanması soykokü mifilə bağlı etrusk və qədim türklərin bəlli bozqurd əfsanəsini xatırladır. Folklor uzmanı Elxan bəyin mənə dediyinə görə, mağarada qurdun Koroğlunun oğluna süd verməsi epizodu folklorda vardır. Hər halda, üç minil öncə Koroğlu motivlə- rini Kiçik Asiyadan İtaliyaya aparan etrusklar oğlana qurdun süd verməsi mifini də oraya daşımışlar. Poladlı boyundan toplanan “Qıratın qaçırılması” qolunda söylənmiş “Koroğlu dədədir, çıxma sözündən! Nəslimiz kəsilər torpaq üzündən” deyimi Koroğlunun əcdad kultu ilə bağlı olduğunu ortaya qoyur. 97 Eposda “Adım Rövşən, so- yum Koroğlu” deyimi də bunu təsdiq edir. V. A. Karrıyevə görə, Azərbaycan-Qafqaz variantından fərqli olaraq, Türkmən-Özbək variantında epos Koroğlunun doğulması (Qöroqlının döreyişi) motivi ilə başlanır. Yazar epik qəhrəmanın qəbirdə doğulması epizodunun qədim dövr- lərdən yerli epik motiv olduğunu da qeyd etmişdir. 98 Koroğlu eposunu türk-saqa boylarından alan xalqlarda bu epos iki əsas varianta - Azərbaycan və Türkmən variantına dayanır. Variantlar arasında ən önəmli fərq azər variantında olmayan, lakin daha qədim motivləri saxlayan türkmən vari- antında Koroğlunun doğumu və ərsəyə çatıb yetgin bahadır kimi tanınması səhnələrini əhatə edən birinci bölmədir. 96 Раевский, 1985, 214. 97 Vəliyev, 1979, 4. 98 Каррыев, 1968, 140; Goroğlu hamilə ikən ölən anasının qəbrində doğulur. 146 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|