Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- a r a z s i l g e t e n a s s p u r i a n a s
- Mи vел ел Tускак яри Гунуме(с) иеси пу те(с). Кара iт ил еşти(с) пу те(с).
155 sözü yanlış oxusa da, şəkildə Athetsin qalib gəlməsinin təsvir olunduğunu, onun dizinə yaxın yazılmış sözün də “qələbə” anlamında olacağını düzgün müəyən etmişdir. Başqa etrusk yazılarının oxunuşunda belə dolaşıq durumlara çox rast gəlmək olur. Etrusklardan qalma rəsm və kiçik fiqurlar sırasında qrifonlar kimi, qa- nadlı aslan bədəni olan adam başlı sfinkslər də vardır. Tutacağı sfinks fiqurlu bir bıçağın İtaliyada tapılıb Milli muzeyə verilməsi haqqında məlumatı Leypsik qəzetində (6 fev- ral 1846) oxuduğunu qeyd edən rus yazarı F.Volanski onu tanrıya qur- ban verilən heyvanı öldürmək üçün istifadə olunan “qurbanlıq xəncəri” adlandırmış və adam başlı, aslan bədənli, quş qanadlı bu yaratıqdan aşağıdakı yazıda son sözü Ariman (Əhriman) şəklıində, başqa bir rus yazarısa Arsdan kimi oxumuşdur. Əslində, yazının həmin son sözü fiqurun şəkildə görünən tərəfinə düşdüyü üçün onu oxumaq çətin deyil. Belə ki, bu söz etrusk yazısında arslan kimi oxunur. A. İ. Nemirovski Sardinyanın doğu bölgəsindəki boğazın Artsakena adını arts//arz sözü ilə izah edərkən belə yazır: “Etrusk leksikasında “arslan” mənasında arz, araz sözkökü geniş işlənir. Dil tərkibi baxımından Artsakena toponimi də təmiz etrusk sözüdür. Sardinyada tirrenlərin məskunlaşması izini etruskların hələ antik çağ yazarlarına da bəlli olan eisar 155 156 “tanrı” sözünə dayanan aisarensas buradakı aisar etnonimi- nin köküdür.” 102 Yazarın məsələyə baxışı doğrudur, yalnız sözlərin anlamı haqqında dediklərinə düzəliş vermək gərəkir. Belə ki, araz “arslan” deyil, boyadıdır, başqa qaynaqlara görə aisar (azər) sözü də həm tanrı, həm də boyadı kimi işlənmişdir. Fil sümüyündən qayırılmış kiçik arslan və ya börü fiquru üzərində añın başından quyruğunacan etrusk əlifbası ilə bu yazı vardır: a r a z s i l g e t e n a s s p u r i a n a s Yazının əvvəlində “aslan” anlamında araz sözünü ayıran etruskoloq M. Pallottino cümləni axıra qədər aça bilməmiş, A. Nemirovski isə azacıq fərqlə həmin oxunuşu təkrarlayıb ilk araz sözünün türk dillərində arslan şəklində işləndiyini qeyd etmiş, lakin sonrakı hissələri añ fiquruna aid olmayan zilx (titul), etenas (titula əlavə) və spurianas (xalq) sözlərilə izah etmək istəmişdir. 103 Hər iki etruskoloqun bu yazıda müəyən etdiyi söz sərhədi düzgün sınırlanmayıb, çünki σ durğu işarəsi bir neçə yerdə s səsi kimi sözlərin tərkibində verilmişdir. Etrusk və türk yazı sistemində özünü göstərən orfoqrafik qaydalardan və durğu işarələrindən uyğun bölmədə bilgi verildiyindən onları təkrar etməyə lüzum yoxdur. Həmin qaydaları diqqətə almaqla bu yazını belə transkripsiya edib fərqli oxumaq olur: araz silg etenas spurianas (etruskoloqların oxuması) araz (S) ilge tenas (S) puri anas. (Araz elinə tenas Börü-Anan) Göründüyü kimi, yazının bu variantda oxunması ortaya çıxan bir neçə dolaşıqlığı aradan götürür: yazının məzmunu kiminsə titulu, vəzifəsilə deyil, Araz (etrusk) elində bozqurd 102 Немировский, 1983, 58. 103 Немировский, 1983, 95. 156 157 (börü-ana) kultu ilə bağlıdır və bu kulta sunulan nəsnənin özünə, añ fiquruna aiddir; bu halda, araz boyadını yanlış ola- raq arslan kimi oxumağa da ehtiyac qalmır. Bəzi etrusk yazılarında durğu işarəsi kimi nöqtələr veril- məmişdir. Belə yazıların oxunuşunda sözlərin sınırını doğru tapmaq çətindir. Örnəyin, Toskana (Tarquini) adlanan böl- gədə m.ö.VII əsrə aid bu yazını etruskoloqlar belə transkrip- siya edirlər: mивелелтщускакригунумесиесипутесkраит илестщиспутес mи велелтщус какригу нумесиеси путес kраитилес тщис путес Halbuki həmin yazıdakı sözləri düzgün sınırlandıranda ortaya ta- mam başqa bir fərqli oxunuş orta- ya çıxır: Mи vел ел Tускак яри Гунуме(с) иеси пу те(с). Кара iт ил еşти(с) пу те(с). Etruskologiya elmində yayğın yozumlardan biri budur ki, tular sözü etrusk dilinydə “sınır” anlamında işlənir. Bəziləri buna dayanaraq, sözün kökündə (tul) “daş” anlamı olduğunu və onun cəmlik formasının (tul-ar) sınır bildirdiyini düşü- nürlər. Lakin türk dillərində dış, dışarı sözləri və çuvaş türk- cəsində onun tul forması vardır. 104 Bu baxımdan, türk dillə- rində iç sözünün antonimi olan dış sözü çuvaş forması ilə etruskcada tul, içəri sözünün antonimi olan dışarı sözü də etruskcada tular olmalıdır və bu sözün sınır anlamında iş- lənə bilməsi də semantik çalar baxımından normal haldır. 104 Егоров, 1964, 256. 157 158 Göründüyü kimi, etrusk-türk bağı daha çox çuvaş dilinin yardımı ilə çözülür. Bu baxımdan, Lemni yazısı üzərində bir az geniş dayanmaq gərəkir. Etrüskları qədim türklərlə bağ- layan başqa bir oxşarlıq hər ikisinin eyni əlifbadan, göytürk runik əlifbasından istifadə etmələridir. Lemni yazısı isə türk runukasına etrusk yazılarına nisbətən bir köynək yaxındır. LEMNI YAZISI Bugün Ege dənizində Yunanıstanla Türkiyə arasında olan Lemni (Lemnos) adası vaxtilə Troya sınırına yaxın idi. Antik çağ yazarlarının qeyd etdiyinə görə burada ellinlərdən öncə pelasklar yaşamışlar. Balkanlardan, Yunanıstandan və Ana- doludan vaxtaşırı gələn işğalçı orduların hücumlarına uğra- yan Lemni qədim Aralıq dənizi ətrafına yayılmış mədəniyət mühitində inkişaf edirdi. Adadan tapılan kiçik yazı örnəkləri burada m.ö. I minilin ortalarına qədər finik və türk əlifbaları ilə eyni mənşəli yazıdan istifadə olunduğunu göstərir. Adanın güney-doğu Kamini bölgəsindəki kilisə divarında hörgü daşı kimi istifadə olunmuş daşlar arasından 1885-də tapılan “Lemni bəngüdaşı” və onun yaxınlığında üzə çıxan başqa yazılı daş şərti olaraq lemni əlifbası adlandırdığımız yazı növü ilə yazılmışdır. Hazırda m.ö. VII-VI əsrlərə aid edilən bu yazılar Afina Milli muzeyində saxlanır və onların 158 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|