Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
164 tranckripsiyası, fonetik oxunuşu belə olur: A) xthpase Z Μ phthksa Z sape Μ Z erthna sd : egs Z dth : tthgerthma Z sgas : ags Z : Z sapçgs Z : mara qm: ags Z athmas rthm Μ xarapsth : Z sgas : elte Z sth aras Μ l 41 : phthke . xətpaşe pitiksa sape eratma sd egis dut tetig eratıma sugas agıs sapçı ges mara qam agıs atmas ertim harapustu sugas elte şat aras il 41 bitke B) xthpase ΜZΜ napthd ΜZ sap Μ mara ZΜ mag Z sapçges Z: ags Z Μ egs Z dth ΜZ er athna sd . Z sgas aker : tagar . Z sth . qam. apa Z sap Μ Z erthna smthrsnasp . xətpaşe na pitid sap mara mag sapçı ges ags egis dut er atına şat suqas aker tagar şat qam-apa sap ertna smtrsnasp Adətən dili məlum olmayan yazıların şifrəsini açmaq üçün etimoloji ya da kombinator metoddan istifadə olunur. Lemni yazılarını oxuya bilmək üçün hər iki metodu sınaqdan ke- çirməyin yararı vardır. Bunun üçün kombinator üsulla bir neçə sözün semantikasını müəyən edəndən sonra etimoloji yozuma keçmək gərəkir. Yazılarda boy və şəxs adları kimi bəzi onomastik sözlər (sqas, sape, aras, qam-apa, aker, tagar) diqqəti çəkir. Belə ki, sqas sözü hər iki yazıda keçir, hələlik bu sözün çuvaş bo- yadının qədim sugas forması [sugaş//şugaş] olacağını ehti- mal etmək olar. Çünki çuvaş dilində sugaş > çuvaş fonetik dəyişməsində baş verən g//ğ > v, s//ş> ç səsdəyişmələrinin bənzəri bağır (baqır) > pĕver və baş//bas > puç kimi başqa çuvaş sözlərində özünü göstərir. Əslində etrusk orfoqrafiya- sına görə sgas sözü svas kimi oxunur. Bu yozum yazıdakı suqas aker (çuvaş Aker), sugas ags (çuvaş ağzı), sugas elte (Çuvaş elində) deyimlərinə aydınlıq gətirir və buradakı ags (ağız) sözünün semantikası aydınlaşır. 164 165 Hər iki yazıda bir neçə dəfə işlənən ags sözünü avs, aviš, afiz, aqas, αFιζ şəklində oxuyub ona müxtəlif mənalar ver- mişlər. Kombinator metodla bu sözün “dil” anlamına uyğun gəldiyini görmək olur: suqas ags “suqas dili”, ags atmas “dildən düşməz”. Etimoloji metod da ags şəklində yazılan leksemin ağız sözü olduğunu ortaya qoyur. Bu yazılarda dil, nitq, danışıq mənasına uyğun gələn agıs (ağız) sözü bugün də Anadoluda “dialekt” anlamında işlənir. Birinci yazıda ağızatmaz deyimindən sonra yazılmış rthm sözü qədim türk yazılarında işlənən “idi” köməkçi feilinin ertim formasıdır: ağızatmaz ertim “dildən düşməz idim”. Hələlik yazılı daş üzərində şəkili çəkilmiş adamın adının Aker Tagar olduğunu düşünmək olar. Qazaxların soykökü mifində arqın, nayman, kerey, qıpçaq, konqrat boylarının soybabası sayılan Akares Kazak oğlu bu adla uyuşan bir ad daşıyır. 109 Məşhur Çanaqqala savaşında 27-ci alay komutanı Yarbay Şefik də Aker adı ilə tanınırdı. Etrusk (Toskana) elin- dən danışan antik çağ yazarı Ager adını çəkir. 110 Göründüyü kimi, lemni yazısında keçən Aker adı etrusk və türk şəxs- adları üçün yad deyildir. Etruskların özlərinə rasen (əslində, aras-en) deməsi 1-ci yazıda etrusk anlamında olan aras sözündə əks olunmuşdur: xarapustı suqas eltə şat aras. Yazıdan aydın olur ki, aras boyundan bu ərdəmli, cəsur (sat//şad) döyüşçü o çağlarda 109 Kazakların soy, damğa ve uranları. Kazak genel tarihi. Urumçi, 1987 (TDA, sayı 118, 1999, 229); Türk dillərində itlə qurdun qarışığı olan ov iti aker adlanırdı. Bu baxımdan, Aker Taqar adının ikinci tərəfi (Taqar) tarixi şəxslər olan kuman bəyləri İtlər, Bonyak (Bənək) ilə adı yanaşı çəkilən Tuqarkanın adı ilə (Tuqar-kan) müqa- yisə oluna bilər. 110 Varro. Lingua Latina. V, IX. 165 166 yerini müəyən edə bilmədiyim Suqas (Suvas) elindən imiş. Suqas elinin “qaradumanlı” təyini isə xarapustı sözüdür. 111 Qədim türk yazılarında “kitab” və “yazı” anlamında olan bitik sözünün kökündə duran bit- (bitmək) feili epitafiya- larda geniş işlənir. Vaxtilə aramey dilinə keçən petqa sözü o dildə “abidə” anlamında işlənirdi. Bəngüdaş yazıları çox vaxt bitdi, bitidim (bitirdim) sözlərilə yekunlaşır. Lemni (A) yazısı da bitke sözü ilə bitir. Etrusk dilində III şəxsin təkini bildirən -ke şəkilçisilə işlənmiş pitke sözü lemni yazısında “bitdi” anlamındadır. Etrusk yazılarında da biti sözü görü- nür. “Latına Tin (tanrının) yazısı” anlamında belə epitafiya vardır: (TC 338) LATINA : PITI TINAL (Latın-a biti Tin-al). Lemni yazsında bitke sözündən başqa, bir də pitiksa sape deyimi keçir. Buradakı sape sözünün hansı anlamı daşıması onun pitiklə yanaşı işlənməsi ilə aydınlaşır. Bunu yoxlamaq üçün başqa sözlərə də baxmaq olar. Sevmək sözünün qədim səb forması, birləşdirib-bağlamaq mənasında səp sözü, sıra, sıralama anlamında sap sözü vardı. Antik çağda Lemnosda Trakiya kökənli boyların sape adlanması qeyd olunmuşdur. Azər türkcəsində sinonim qoşa söz kimi söz-sav deyimi vardır. Qədim “Irk Bitik” əsərində söz, dua anlamında sab, xəbər gətirən, sözçü anlamında sabçı sözləri işlənir. Lemni yazısnda sap, sape, sapçı, sp formasında yazılmış sözlərin kombinator metodla yozumunu vermək üçün onların hansı sözlərlə yanaşı işlənməsinə baxmaq gərəkir: pitiksa sape; sapçı ges; qam-apa sap; sna sp. Bu son deyimdə suna sözü ilə işlənən sp da “söz” anla- mı daşıya bilər və ya çuvaş- ca sănă sıp (süngü sapı) 111 Qarabağlı dostum Ovçu Səfərov kəndlərində “çən-çiskin” anlamında püsəngi sözünün işləndiyini söyləmişdi. Homer yazıların tapıldığı Lemnos adasının özünü “dumanlı”, “limansız” epitetlərilə verir (İl. XXIV, 753). 166 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|