Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
167 deyimi kimi süngüdə tutaçaq hissəyə (sap) aid ola bilər, lakin 2-ci yazının bu son sözlərinin transkripsiyasında bir problem var. Belə ki, (Z) erthna sözündən sonra gələn və hələlik smthrsnasp şəklində transkripsiya olunan hissədə sual işarəsilə verdiyimiz hərflər əlimizdə olan fotokopidə s deyil, biri th, digəri l işarəsi kimi görünür. Bu halda, 2-ci yazının həmin hissəsi thmthrsn alp kimi transkripsiya edilir və bəngüdaş üzərindəki yazını yazdı- ranın Tursun Alp adı ortaya çıxır. Lakin bu versiya türk epitafiyası gələnəkləri baxımından cəlbedici görünsə də, onun nə dərəcədə düzgün olması son iki hərfin döğru oxunmasından asılıdır. Bu nədənlə həmin sonluğa hələlik ya- zılışı dəqiqləşdirilənə qədər yozum vermirik. Hər iki yazının müqayisəsi göstərir ki, onları eyni adam yazmamışdır, çünki bəzən həm eyni sözün yazılışında, həm də eyni sözlərin sıralanmasında fərq görünür. Belə ki, hər iki yazı eyni sözlə (xthpase) başlanır, lakin 1-ci yazıda bu sözün son hərfi və sınır işarəsi aydın yazılmayıb, ançaq o biri yazılışla onu bərpa etmək olur. Daş üzərində cızılan işarələrdə belə hallarla çox qarşılaşırıq. Yazıların bu ilk sözünü hulaieš, hatapase, eolai, hopase və başqa şəkillərdə oxumuşlar. Lemni yazısında çuvaş dili- nin qabarıq görüntüləri xthpase sözünün çuvaşca xăt (qut) və puç (baş) sözlərindən ibarət olub, qutlu başlıq anlamında işləndiyini düşünmək olardı. Lakin yazıların başında gələn bu sözün tərkibində sami dillərdən alınma xətt sözü olacağı da istisna deyil və bütöv sözün xətbaşı deyimi olması mətnə daha uyğundur. Çünki xətt sözü “yazı” anamında işlənmiş- dir. Firdofsinin “Şahnamə” əsərinin Bombey əlyazmasında 167 168 yabqu (türk) boyunun əlifbası anlamında xətte yabğu deyimi keçir. Bu baxımdan, Lemni yazılarının xətbaşı sözü ilə baş- lanmasında bu sözün yönəltici rolu ortalıqdadır. Lemni yazılarının birində mara qam, digərində mara maq deyimində mar//maq//qam sözlərinin üçü də “kahin” anlamı ilə Ön Asiyada işlənən sinonim sözlərdir. Azərbaycanda maq boylarından çıxan maqlar və türk xalqlarında olan qamlar bəllidir. Arameycə də din xadiminə mar deyilirdi. Dədə Qor- qut qəhrəmanları başqa dindən olanlara mərə kafir deyimilə müraciət edir, bəzən bu deyimlə özləri də bir-birinə sataşır- dılar. Görünür, lemni yazılarını daşa yazan sabçı kahin imiş, çünki sabçıya mara qam//mara maq deyə xitab olunur. 2-ci yazıda Qam-Apa deyimi də var. Aker bəyə şad titulu onun adından, onun sözü ilə (Qam-Apa sabı) verilməsi göstərir ki, qam-apa deyimi Suqas elində başqam və ulu xaqana aiddir. Qədim türklər ada böyük önəm verirdilər, ərdəmli igidlər şanlı-şöhrətli ad qazanmaq üçün savaşlarda inadla vuruşur, aldığı adla qürur duyurdu. Qədim türk yazılarında “ər adı” deyimi çox işlənir. Örnəyin, Barık (Yenisey) yazısında ke- çən “er erdəmi atım tabtım” (ərdəmli ər adımı tapdım) de- yimi lemni yazısında bir neçə dəfə təkrar olunan “er atım” və “titig er atım” (anlaqlı ər adım) ilə eyni ovqatı sərgiləyir. A və B yazılarında söz düzümü fərqlənir və bu, yazıların müxtəlif sabçı tərəfindən yazılmasını ortaya qoyur, hər iki yazıda eyni anlamlı 12 sözün sıralanması bunu açıq-aydın göstərir: A) sape er adıma şad egiz dut .... sugas agız sapçı ges mara qam... B) sap mara maq sapçı ges agız egiz dut er adına şad sugas .... A) ... sapçı ges mara qam B) ... mara maq sapçı ges A) ... er adıma şad egiz dut B) ... egiz dut er adına şad 168 169 Lemni yazılarının mətni göstərir ki, hər iki yazıda Aker Tagarın bəngüdaşı (başdaşı) üzərinə yazılası epitafiyada ər adına şad titulunun ekiz tutulması (əlavə olunması) vurğula- nır. Birinci yazı I şəxsin (ölənin) adından, ikinci şəkilli yazı isə Qam-Apanın sözü kimi III şəxsin adından (Tursun Alp?) yazılmışdır. Görünür, Aker Tagar öləndə əvvəlcə onun adın- dan birinci yazı adi daşa, ikinci yazı isə sonra düzəldilmiş bəngüdaşa yazılmış, həm də bunları müxtəlif sabçılar (söz- çülər) yazmışlar. Lemni yazılarının dili göytürk yazılarının dilinə, üslubu qədim türk epitafiyalarına, əlifbası türk runuk əlifbasına yaxınlığı ilə diqqəti çəkir. Hər iki yazıda mar və xətt sözündən başqa, sözlərin hamısı qədim türk sözləridir. Tam oxunan 1-ci yazının məzmununu müasir dilimizə belə çevirmək olar: Xəttin başı: Sıralayıb yaz ər adıma şad, ekiz tut anlamlı ər adıma, suqas dililə sözçü kəs (kişi). Mərə qam, dildən düş- məzdim qaradumanlı Suqas eldə. Şad araz, 41 il. Bitdi. Beləliklə, lemni yazılarının “dili açıldı”, ancaq dili açılan bu yazılar ortaya Aker Tagar şadın kimliyi, yazının hansı türk boyuna aid olması kimi bir neçə yeni sual çıxartdı. Bu sualların cavabı həm də yazının yazılma tarixinə uyğun tarixi olaylarla uzlaşmalıdır. Herodot yunanlardan öncə Lemnos adasında pelaskların (Πελασγοι), Fukidid isə tirsenlərin (Τυρσενοι) yaşadığını yazmışdır. O çağın yunan yazılarında tirsen və etrusk adı sinonim işlənirdi. Görünür, “dəniz xalqları” sırasında hər iki boyun (plst, trs) adı keçdiyi üçün pelasklarla tirsenlər eyni boylar olmasa da, onların qohum boylar olması quşqu do- ğurmur. Lemni yazısı bunlardan birinə aid ola bilər. Tövratda Yafəsoğulları sırasında qamər (kimmer) və trs (tiras) qardaş sayılır. 112 Təbəri də türk-xəzər boylarının tiras 112 Təkvin, 10-11. 169 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|