Firudin Ağasıoğlu (Cəlilov)
Yüklə 10,29 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ETRUSKLAR VƏ SAQA-QAMƏR BOYLARI
132 Ekiz qardaşlara süd verən dişi qurd hekayə- si bu qurdu Roma şə- hərinin simgəsinə çe- virmişdir. Romanın sa- lınması ilə bağlı başqa bir qurd əfsanəsi də var. Vaxtilə bunu qələ- mə almış Festusa əsa- sən G. Dümezil qeyd edir ki, Roma şəhərini salmaq üçün yola çı- xanlara bir qurd bələd- çilik edib onları şəhə- rin salınacaq Yedditə- pə bölgəsinə gətirir. 76 Eyni hekayəyə başqord boylarında rast gəlmək olur, Nuhoğlu Türkün yolunu bəlirləyən bir qurd haqqında olan hekayəni isə azər türkləri içində qələmə almışlar. 77 A. İ. Nemirovski yazır ki, Likofron etruskların soybabası kimi verdiyi Tarxon ilə Tirseni “Herakl soyundan törəyən qızılı-boz qurdlar” adlandırır. 78 Reya savaş tanrısı Marsdan (bozqurddan) hamilə qalır. Eyni durumu türk əfsanələrində görmək olur. Türk boylarının qoşduğu “Çingiznamə” dasta- nında Çingizin anası Alanqova hamilə olmasını “gün işığı olub mənə yenir, qurd olub çıxır”- deyə, izah edir. Bunu yox- lamaq qərarına gələnlər dan yeri söküləndə göydən işığın enib, sonra “yılkı yallı gökbörü” şəklində çıxdığını görürlər. 75 Савинов, 1980, 319. 76 Ayda, 1992, 99. 77 Sagitov, 1986, 129; ƏƏR, 2005, 37-38. 78 Немировский, 1983, 23. 132 133 Etrusklarda qurd savaş tanrısı Marsın bir simgəsidir. Bir etrusk cizgi rəsmində hətta tanrıca Menerva ilə olan uşaqlıq şəklindəki silah-yaraq və başı üzərində ulayan üçbaşlı qurd diqqəti çəkir. Etrusk yazılarında onun adı Maris, Mars, Mari şəklində keçir. Olsun ki, mari sözü elə börü anlamında işlənmişdir. Etruskların bu savaş tanrısı latınlara da Mars adı ilə keçmişdir. Bir sıra türk boylarının savaş simgəsi bozqurd idi. Uyğur Oğuznaməsində gün işığı ilə Oğuz xanın çadırına girən “göy tüklü, göy yallı bir erkək börü” Urum elinə yürüşdə oğuzlara yol göstərəcəyini bildirir. Oğuz xan da bozqurdu savaş uranı (çağrışı) kimi dəyərləndirib “gökbörü bolsunğıl uran”- deyir. Kuman boylarında da uran savaşa uğur gətirən bozqurd idi. Rus salnaməsi kuman xanı Bonyakın 1097-dəki bir savaş olayından bəhs edir: “i yako bist polunoşi i vstav Bonyak i otyexa ot rati i poça volçski vıti”. 79 Burada savaşöncəsi gecə Bonyak xanın çadırdan çıxıb bir az uzaqlaşaraq üzünü göyə tutub qurd kimi ulaması qeyd olunur. Həmin qaynaq olayın davamını belə verir ki, Bonyak səsinə bozqırdan hay verən bozqurdun cavabını eşidəndən sonra çadıra qayıdır və yarınkı cavaşda qələbə çalacağını deyir. Göründüyü kimi həm etrusk, həm də bəzi türk boylarında savaş sim- gəsi bozqurd uran idi. Döyüş ya- raqlarında qurd şəkili çəkilməsi və bəzi türklərin savaş bayrağına qurd başı taxması etrusk-türk savaş gələ- nəyinin doğal göstəricisidir. 79 Плетнева, 1990, 102. 133 134 Qurdla bağlı əfsanələrin türk xalqlarinda yayğın olduğunu söyləyən ünlü sinoloq V. Eberhard haqlıdır. 80 Saxa türklərinin qurda xallān uola (göyün oğlu), tañara uola (tanrıoğlu) deməsi də bəllidir. Bu baxımdan, protoetrusk boyları içində hər hansı bir türk boyunun bozqurdla bağlı əfsanələri, motivləri İtaliyaya aparması bir tarixi gerçəklik kimi burada sadalanan örnəklərlə ortaya çıxır. Ancaq Urmu teoriyasından xəbərsiz olan bəzi tarixçilər Ön Asiyadan türk boylarının doğuya, həm də batıya olan köçləri nəticəsində həmin bölgələrdə ortaya çıxan, eyni durumu əks etdirən bəlgələri yanlış yorumlayırlar. Örnəyin, tanınmış ar- xeoloq L. R. Kızlasov m.ö. İ minilin son əsrlərində salınmış hunlara aid Taşebi şəhərinin arxitektur özəlliklərindən bəhs edərkən burada döşəməaltı isitmə sisteminin etrusk məbəd- lərinin atrium bölməsində isitmə ilə eyni tipdə olmasını və bu gələnəyin həm etrusk, həm də hunlara Ön Asiyadan apa- rıldığını yazır. Lakin qədim Sumer tikinti gələnəyində olan bu üsulu Taşebinə aparanların irandilli olduğunu söyləyir. 81 Əvvəla, hunların şəhərini nə üçün özləri yox, irandillilər tik- məli idi? Həmin məntiqlə İtaliyadakı etrusk məbədlərini də o çağlarda hələ tarix səhnəsinə çıxmayan irandillilər tikməli idi ki, bu da absurd yorumdur, çünki nə Altayda Taşebi şə- hərini tikən hunların, nə də m.ö. I minilin başlarından İtali- yada görünən etruskların içində irandilli olmamışdır. Bu bölmədə etrusk-türk əlaqəsinə işıq tutan bəzi bəlgələr üzərində ötəri dayansaq da, etrusk xalqının formalaşmasında iştirak edən protoetrusk boylarından birinin türk kökənli olub da, toplumda üstün mövqe tutması çox aydın görünür. Sonrakı bölmələrdə bu görüntünü sərgiləyən bəlgə sayı daha çoxdur. 80 Eberhard, 1942, 87. 81 Кызласов, 2006, 190-196. 134 135 ETRUSKLAR VƏ SAQA-QAMƏR BOYLARI Protoetrusk boyları içində görünən türk boyunun ilkin ata- yurdu Azərbaycan olduğu kimi, Altaydan Azaq dənizinəcən uzanan bozqırlarda at oynadan saqa (skit) boylarının atayur- du da Azərbaycandır. Buradan m.ö. II minildə saqa, qamər (kimer) adı ilə çıxan türk boylarınin bir hissəsi sonralar geri qayıtdı və m.ö.VII əsrdə Azərbaycanda Saqa elini (dövlətini) qurdu, Doğu Anadoluda Qamər bəyliyi yarandı. 82 Qamərlər vaxtaşırı Anadolunun batı yaxalarına yürüşlər edir, Friq və Lidiya bölgələrini yağmalayırdılar. Bu bölgələrə saqa boyu da zaman-zaman atlı ordularla girib yağmalar etmişdir. Bu çağlarda və ya daha əvvəllər saqa-qamər boylarının içindən bəzilərinin tirsen, yaxud başqa protoetrusk boyları ilə əlaqəsi yarana bilərdi. Vaxtilə florensiyalı monax Mari- ano etrusklar haqqında yazdığı traktatda özəlliklə vurğula- yırdı ki, Nuhoğulları yerüzünə yayılanda Qamər (Qomer) Etruriyada məskunlaşdı. 83 Etrusk və qamər katakomb dəfn adətlərinin oxşarlığı da artıq alimlərin diqqətini cəlb etmiş- dir. Beləliklə, etrusk və saqa-qamər boyları arasında oxşar durumların olmasını sərgiləyən birbaşa və dolayı bəlgələrlə tanışlıq bu yöndə araşdırmaların davam etdirilməsinə zəmin yaradır. Etruskların dini görüşlərilə bağlı qladiator gələnəyi sonra- lar romalılarda mahiyətini dəyişdi, lakin Herodotun saqa yas törəni və əsrlərdən birinin qurban verilməsi haqqında verdiyi bəlgələri oxuyanda, bir tərəfdən etrusk qladiator döyüşündə məğlub olanın qurban verilməsi yada düşürsə, digər tərəfdən də saqa-türk gələnəyində basırıq ətrafında dikələn balballar göz önünə gəlir. Belə ki, hər üç durumda basırıqda yatan ada- 82 Ağasıoğlu, 2006. 83 Немировский, 1983, 4. 135 Yüklə 10,29 Mb. Dostları ilə paylaş:
|