Firudin Ağasıoğlu, Yusif Bağırzadə Lidiya kralı Krez
Yüklə 332,13 Kb. Pdf görüntüsü
|
22
on il ərzində Asur torpaqlarına vaxtaşırı hücumlar edir və asur- ların paytaxt şəhəri Ninevi 612-də zəbt olunub dağıdılır. Nəha- yət, 604-də Ön Asiyanın bu qəddar imperiyası dayaqlarını itirib tam dağılır, torpaqları Mada ilə Babil arasında bölüşdürülür. Madanın doğusunda türkmənlərin bir qolu olan Xorasan türkləri o çağlarda saqa, saqat adı ilə Aral gölünə qədər yayıl- mışdı. Onların içində baş saqat (massaget) adlanan boyların bir qismi sonralar Abşeron-Dəvəçi arasında görünür. Maştağa adı onlardan qalmadır. Xorasandakı saqaların Ərsaq adlanan süla- ləsi sonralar güclənib burada Part elini qurmuşdu, hələlik isə bu bölgələr Madaya tabe idi. Ksenofont perslərin sayını 120 min verir. 23 Görünür, saqa türklərindən ayrılmış part türkmən boyunun bir qismi Xorasanın güney-doğusundu bu çağlarda asur qaynaqlarının aribi, sonralar Herodotun arizantu adı ilə qeyd etdiyi bəzi irandilli boylarla qarışmışdı. Özəlliklə, Sakas- tan (Sistan) bölgəsində saqaların sonra irandilli boylara qarışıb dilini itirməsi olayı diqqəti çəkir. Belə ki, sonrakı pers folkloru və mifologiyasında görünən kəyanilər (kavi) sülaləsi, Səyavuş, Rüstəm Zal və sair qəhrəmanlar bu bölgədə ortaya çıxanlardır. M. Xorenatsi də Rüstəmi saqa soylu verir. Beləliklə, Mada elinin etnik demoqrafiyasını göz önünə gətirmək üçün Həmədan bölgəsindən ətrafa baxsaq, quzeydə azər-saqa, kadusi, doğuda part, güney-doğuda irandilli aribi, güney və güney-batıda elam, pers, batıda kassi və aramey boy- ları görünəcəkdir. Mana elindən fərqli olaraq, Madanın etnik durumu çox qarışıq idi. Mada eli çağında irandilli miqrantların mərkəzi bölgələrə sızması burada sinkretik kulturun formalaş- masına rəvac verdi.
23 Ксенефонт. Киропедия, I. III.15. 23
Herodot mad boybirliyinə daxil olan altı boyun adını çəkir: bousai, paretakenoi, strukhates, arizantoi, boudoi, maqoi. 24 Bu sıraya mad boyunun özü də əlavə olunmalıdır. Uzmanlar midi- yalı (madalı) anlamında müxtəlif dilli qaynaqlarda madai, ma- de, amadai, matai, maday, medoi formalarında işlənən mad etnoniminin mənşəyini tapmaqda çətinlik çəkirlər. 25 Halbuki bu boyadı Altay bölgəsində türk etnonimlərində saxlanmışdır. Mada bölgəsində yerləşən madlar, çox güman ki, m.ö. II minilin ortalarında İkiçayarasından Orta Asiyaya köçən subar boylarından imiş. Etimoloji açımı çətin olan budi, bus, maq boyadlarından danışan İ. M. Dyakonov budiləri batıda, busları Həmədən bölgəsində, maqları isə Tehran civarında yerləşdi- rir. 26
güneyində qeyd edir. Başqa bir Bustis bölgəsi isə Aribi tərəf- də verilir. Əgər bu toponimlərin kökündə bus boyadı durursa, onda busların Madanın həm batı, həm də doğu sınırlarında yaşadığını güman etmək olar. Etnonimin leksik anlamı isə dış oğuzların boz oq (bozuq) boylarına uyğun gəlir. Budi etnonimi quzey saqalarda budin şəklində görünür və hər iki etnonim qədim türkcə «boy», «xalq» anlamındakı bod, budun sözlərilə yozula bilir. Mada əhalisi içində maq adlı kahin tirəsi maq boylarının içindən çıxmışdır. Yəni kahinlər maq adlansa da, maqların hamısı kahin olmamışdır.
24 Herodot, I. 101. 25 İ. M. Dyakonov müxtəlifdilli qaynaqlardan bu formaları örnək verir: asur yazılarında - madâi, âmadâi, matâi; qədim perscə - mâda; yeni elamca - matape; yunanca - mēdoi; hayca - mark (Дьяконов, 1956, 149). 26 Дьяконов,1956, 148, 152. 24
Pers epik əsərlərində İran-Turan qarşıdurmasının qayna- ğında pers və mad boylarının savaşları, bu boylara aid əyan- ların hakimiyət uğrunda mübarizəsi durur. Avestada aryan və
İran-Turan deyimi ilə bəhs olunur və Turan adı İranın quzey- doğu sınırlarındakı türkləri bildirir. Əhəməni çağında ortaya çıxan mad-pers savaşlarından biri də mad böyüklərindən olan Qam Ata ilə bağlıdır. İran-Turan savaşının öndəri olan bu tari- xi şəxsiyətin davasını «üsyan» və ya «saray çevrilişi» kimi ve- rən və bu olayda onun rolunu geniş tədqiq və təsvir edən onlar- la iranşünasın heç biri onun əsl soyunu, etnik mənsubiyətini or- taya çıxara bilən adının leksik anlamını aça bilməmişdir. Belə ki, «qəbul olunmuş konsepsiya» imkan verməmişdir ki, onun türk soyundan olub, Qam Ata adı (sanı) daşıdığını görə bilsinlər. Bəl- kə də, bu tədqiqatçılar qədim türk dili və mifologiyasına bələd olsay- dılar, belə «yanlışlıq» yapmazdılar. 27
Qam Ata ilə bağlı Bisutun abidəsin- dəki bircə cümlənin filoloji təhlilini və buradakı maq (maquş) və Qam
sını gözdən keçirək:
27 Mütəxəssislər Bisutun yazısında Qam Atanın adını qədim perscə Qaumata şəklində oxuyurlar. Lakin yuxarıdakı şəkilaltı yazıda olduğu kimi, həmin Bisutun yazısının elamca Kamata (Kamada) və akadca Qumati variantlarında, həmçinin Yustinin əski latınca verdiyi Kometes formasında ilk saitin diftonq olmadığı görünür. Vaxtilə König də bunu Qomata şəklində vermişdir (Дьяконов, 1956, 429): İlk dəfə linqvistik təhlillə bu adın «şaman ata» anlamında qədim türkcə qam və ata sözlərindən yaranmış qamata titulu olduğunu yazmışdım. Artıq bəzi yazarlarımız bu adı Qaumata yox, Qamata şəklində yazırlar.
Yüklə 332,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|