Firudin Ağasıoğlu, Yusif Bağırzadə Lidiya kralı Krez
Yüklə 332,13 Kb. Pdf görüntüsü
|
33
Lidiya elbəyi Aliattla döyüşdə məğlub olandan sonra Qamər bəyliyi zəifləyib Mada elinin əyalətinə çevrildi. Mada elinin batı sını- rını Anadoluda Halis ça- yına (Qızıl-irmaq) çatdıran Kiaksar m.ö.585-də burada lidiyalılarla müharibə edir. May ayının 28-də Günəşin tutulması nədənilə bu sa- vaş Aliattla Kiaksar ara- sında barışla nəticələnir və Halis çayı Mada ilə Lidiya dövlətlərinin sınırı kimi qə- bul olunur. Böyüməkdə olan Lidiyanın yönətimini devr alan Krez onun sınırlarını daha da böyütdü. Sard şəhərindən axan çaydan bulunan gümüş-qızıl qarışığı elektron külçəsin- dən basılan ilk sikkələrin üzərində Lidya krallığının simgəsi olan aslan başı vardı. Stater adlanan ilk Lidya sikkə- ləri Aliatt dönəmində basılsa da, elektron yerinə gümüş və qızıldan ayrıca sikkə basımının daha gəlişmiş durumu elbəy Krez çağında gerçək- ləşmişdir. Beləliklə, ilk pulun ortaya çıxması tarixi lidiyalılar ilə bağlıdır. 34
Sonralar pulun müxtəlif ölkə- lərdə dövrəyə girməsilə zaman- zaman Krezin adı xatırlanmış, onunla bağlı olayları ünlü rəssam- lar yağlı boya ilə kətana çəkmiş, bəzi sikkələr üzərində onun rəsmi çizilmişdir. Hətta, qazax türkləri bağımsızlığını qazanandan sonra Qazaxstan Milli Bankı Krezin rəsmilə 100 tengə altun sikkə bas- mışdır. Krezin var-dövləti haqqında antik çağda yaranan əfsanələr orta əsrlərdə də davam etmişdir. Onun yatırı aldığı vergilər və tabeliyində olan ölkələrdən topladığı bac-xəracla dolmaqda idi. Bu durum məşhur rəssamların əsərlərində də əks olunmuşdur.
35
Antik çağ tarixçiləri Krezlə filosofların, özəlliklə Solonla görüşündən bəhs etmişlər. Tarixdə islahatçı bilgə (filosof) kimi və məşhur deyimlərilə tanınan Solon (Σόλων) m.ö. 559-da öl- müşdür. Krezin hakimiyət illəri isə m.ö. 560-546 illər arasında olmuşdur. 37 Plutarxın yazmasına görə, 10 il Afinadan ayrılan Solon öncə Misirə gedir, bir müddət burada yaşayır və yerli kahinlərdən Atlantida haqqında bilgi alır, sonra Kıprısa gedir, Krezin dəvəti ilə Sarda gəlir və buradan da Afinaya qayıdır.
37 Olsun ki, Krez Solonla görüşməmişdir, çünki Solonun 10 illik səfəri təxminən 594- 584-cü illər arasında olmuşdur, bu çağda isə Krez hələ kral deyildi. Lakin antik çağ ya- zarlarının uydurduğu hekayələr çox vaxt həqiqət kimi qəbul olunur. Maraqlı uydurma isə daha geniş yayıldığından zaman keçdikcə ona gerçəklik donu geydirilir. Hər halda, bizim məqsədimiz belə bir görüşün gerçəkliyi deyil, onu gerçək qəbul edənlərin çəkdiyi rəsmlər, Solonla Krezin “görüşü” ilə bağlı sonrakı yozumlar, təsviri sənət əsərləridir.
36
Lidiya elində saqa filosofu Anaxarsa olan böyük hörmət Siciliyalı Diodorun «Kitabxana» əsərində açıq verilir. Yazar Lidiya elbəyi Krezə qonaq gedən müdriklərdən Biantın, Solo- nun, Pittakın və Anaxarsın söhbətlərini «Anaxars Krezin ya- nında» başlığı altında verir və göstərir ki, qonaqlıqda Krez ilk müraciəti müdriklərin yaşlısı (ağsaqqalı) Anaxarsa edir. Belə bir görüşün olub-olmadığını qəti söyləmək olmur. Lakin Kre- zin ayrılıqda Solonla görüşməsi haqqında söhbətlər geniş ya- yılmışdır. Deyilənə görə, topladığı var-dövləti ilə öyünən Krez filosofdan soruşur ki, öləri insanlar arasında bu qədər zəngin- liyə sahib olanı xoşbəxt saymamaq olarmı? Solonsa ona cavab verir ki, “heç kimi ölümündən öncə xoşbəxt saymaq olmaz.” Bu görüş haqqında saqa bilgəsi Anaxarsın da söylədiyi fikir maraqlıdır. Plutarxın yazdığına görə, müdriklər arasında “yaxşı ev” mövzusunda söhbət başlayanda Ezopun arabada ya- şayan saqaların bilgəsi Anaxarsa yönəlik atmacasına saqa bil- gəsi cavab verir ki, Ezop, sən gil, torpaq və ağac yığınını ev sayırsan, ancaq onun içindəkinin durumunu, önəmini gözardı edirsən, ona görə Solona gülürdün ki, Krezin əzəmətli sarayını görsə də, içəridəki yaşamı dəyərləndirmədən ona “xoşbəxtsən” deməmişdi. Herodotun yazdığına görə, vaxtilə Manesin oğlu Atisin krallığı dönəmində Lidiyada quraqlıq nədənilə aclıq olmuş və onun oğlu Tirsenin başçılığı ilə lidiyalıların bir bölümü artıq tirsen adı ilə İtaliyaya köçmüşdür. 38 Həmin tirsenlər İtaliyada Etrusk uyqarlığını yaradıb, Poma dövlətinin özülünü qurmuş- lar.
38 Herodot, I. 94. 37
Lidiya dili haqqında uzmanların yekdil fikri olmasa da, lidiyalıların istifadə etdiyi yazının etrusk və qədim türk əlifbası ilə eyni mənşəli olması quşqu doğurmur. Bunu Lidiya əlifba- sında işlənən həflərə adi baxışla da görmək olur:
(Artemis) kimi teonimi tanıtsa da, burada daha cox yerli tanrı adları işlənmişdir. Lidiyada Dionisin qarşılığı kimi əkinçilik tanrısı Baki teonimi vardı, yağmur tanrısı Leus, məzarları qo- ruyan tanrı isə Santas adlanırdı. Türkcədə məzar daşına sıntaş deyilməsi və türklərə yad olmayan Bakı adı Lidiyada işlənmiş teonimlərə marağı artırır. Lidiyanın sonuncu kralı olan Krez yaxın bölgələri işğal etməyə çalışan babalarının istəyini gerçəkləşdirə bilmişdi. Belə ki, öncə Efesi, sonra ionların, eolilərin torpaqlarını zəbt edib ölkəsinin sınırlarını böyütmüşdü. Halis çayından batıda kiliki- yalılar və likiyalılardan başqa hamı Krezə vergi ödəyirdi. Qa- zandığı uğurlar onu başqa bölgələri də işğal etməyə həvəslən- dirmişdi. Əslində, 546-da Lidiya-Pers savaşı bu nədənlə başla- mışdı.
Krez vaxtilə Mada ilə Lidiya arasında qalmış Kilikiyaya hücum etdi və bəzi bölgələri tutdu. Lakin az sonra burada Ku- ruşun sayca çox olan qoşunu ilə qarşılaşanda geri çəkilməli oldu. Onu təqib edən Kuruşun ordusu başkənd Sarda yaxın- laşdı və buradakı düzənlikdə qarşılaşan ordular arasında böyük savaş başlandı. Savaşda yenilən lidiyalıların sağ qalanları Sard qalasına sığındılar. Lakin pers qoşunu bu qalanın gizli yolunu tapıb Sard şəhərinə girə bildilər. Əsir alınan Krezlə Kuruşun buradakı görüşü haqqında müxtəlif fikirlər olsa da, hər halda
Yüklə 332,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|