Firudin Ağasıoğlu, Yusif Bağırzadə Lidiya kralı Krez
Yüklə 332,13 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Araz yaxası
41
dolu (sasper və kolx boylarının əraziləri) ilə Xəzər arası hissədə Asiya qitəsinin quzey sınırı Araz çayı olduğunu deyən Herodot burada əsas Arazın coğrafi durumunu verir, lakin Xəzərin batı- sındakı massaget boyları və Tomirisdən danışarkən Qızıl-üzən ilə əsl Arazı dolaşıq salır və yazır ki, Araz da Qind (Diala) çayı kimi qaynağını Matien dağlarından alıb, maneəsiz keçib Kas- piyə tökülür. 43 Herodotun Qızıl-üzənlə Arazı dolaşıq salması Strabonun da diqqətini çəkmişdir. O yazır ki, «Herodotun bu məlumatı tamam yanlışdır». 44
gün qavranılması olduqca vacib məsələdir, çünki coğrafi durumdan asılı olaraq, bir çox protoazər uruq və boylarının, özəlliklə, saqa-qamər boylarının «ilkin yurd» məsə- ləsi həmin coğrafi durumla aydınlaşa bilir. Araz hidroniminin türk dilinə aid olması da bəllidir, araz sözü azər və digər türklərdə antroponim, etnonim, oronim və hidronim kimi işlənmişdir. Əsas Arazın coğrafi durumu üzərində Strabon və Plutarx dövründən başlanıb hələ də davam edən mübahisəyə vaxtilə qoşulan Adam Oleari Şamaxı, Muğan, Gilan bölgələrində olar- kən bu ərazilər, özəlliklə, Kur-Araz hidronimləri üzrə gedən mübahisələrə aydınlıq gətirmək amacı ilə mövcud durumu təs- vir edəndən sonra yazmışdır: «Burada göründüyü kimi, qədim yazarlar bu yerlər və çayların durumu haqqında böyük səhvlər buraxmışlar». 45
43 Herodot, IV. 40 və I. 202. 44 Страбон, 500; Lakin Qızıl-üzənə yaxın toponimlərin tərkibində «araz» sözü vardı. 45 ПОА, 288. 42
Araz adının etimologiyası haqqında müxtəlif fikirlər söy- lənsə də, hələlik bunların heç biri inandırıcı deyil, burada hə- min fikirləri təkrar etməyə lüzum görmədik. Bu hidronimin
ması ayrıca tədqiq olunmalı mövzudur. Ancaq bir məsələni vurğulamaq gərəkir, o da Araz çayı ilə bağlı Arasbar tərlanı adlı dastan, xalq deyimi Xan Araz, musiqidə Arazbarı kimi ifadələr qədim folklor motivlərinin reliktləridir. 46
Bu baxımdan, Abşeronda Aras-kut göladı araz sözünün qədimdə qutsal iyələrdən birinin adı ola bilməsi ehtimalını ortaya qoyur, çünki Xızır peyğəmbəri görmək üçün Musa pey- ğəmbərin Arazla Kürün qovuşduğu yerə gəlməsi qədim mif- lərdə əksini tapmış və İbn Xordadbeh (IX əsr) Ulu Tanrının «iki dənizin (çayın) qovuşuğu» dediyi qutsal yerin Kür-Araz qovuşuğu olduğunu yazmışdır. 47
Bu qısa məlumatlardan da bəlli olur ki, Herodotun mas- sagetlərlə bağlı adını çəkdiyi Araz çayadının hansı çayı bildir- məsini dəqiqləşdirmək vacibdir. Bu baxımdan, “Araz da Qind (Diala) çayı kimi qaynağını Matien dağlarından alıb, maneəsiz keçib Kaspiyə tökülür” - deyən Herodot təbii ki, Qızıl-üzən çayını nəzərdə tutur, çünki Azərbaycanda Matien dağlarından Kaspiyə axan Qızıl-üzən çayıdır. Deməli, Kuruş bu çayın ötə- sindəki massagetlərlə savaşda ölmüşdür.
46 ЕАМТИЛ, 67; E. M. Murzayev də qırğızca Arasan hidroniminin müalicəvi «qutsal axarsu» anlamı bildirdiyini yazır (OK, 15). 47 Ибн Хордадбех, 136; Mağara surəsi. 60: [Ya Məhəmməd!] Yadına sal ki, bir zaman Musa öz gənc dostuna [xidmətində olan Yuşə ibn Nuna] belə demişdi: «Mən [Xızırla görüşmək üçün] iki dəni- zin qovuşduğu yerə çatmayınca və uzun müddət gəzib dolanmayınca [bu səfərdən] geri dönməyəcəyəm» («Q URAN
». B. 1992, 270. Z. Bünyadov və V. Məmmədəliyevin tərcü- məsi). Ərəb dilində dəniz və böyük çay bəhr sözü ilə verildiyi üçün tərcümədə «iki dəniz» əvəzinə «iki çay» ifadəsi yazılmalı idi.
43
Əvvəla, Herodotun təsvir etdiyi hər iki Araz, yazara görə, Kaspı dənizinə axır. Amu-dərya isə Sır-dərya kimi Aral gölünə tökülür. Kaspiyə doğudan axan Uzboy çayı isə Kuruş-Tumruz savaşından min illər öncə qurumuşdu. Xəritəyə baxan hər kəs bu gerçəyi görə bilər və Herodotun Tomrisdən danışarkən Araz çayının arxasındakı massagetlərdən bəhs etdiyini açıq-aydın görmək olur. Herodotun verdiyi bəlgə qısa olsa da, Azərbaycanda iki çayı (Araz və Qızıl-üzən)
bəllidir. Lakin burada saqaların Araz qırağın- dan Azaq yaxasına il- kin köçü ilə vaxtilə do- ğuya getmiş Orta Asi- yadakı saqaların Azaq yaxasına sonrakı köçü birləşdirilib. Siciliyalı Diodor da onların Araz yaxasından quzeyə miqrasiyasını qeyd etmişdir. 48
Hər iki halda, saqa (skit) boylarının əvvəllər Araz yaxasında yaşadığı deyilir və onların Azaq yaxalarına getmə xalq olması faktı vurğulanır. Ona görə də bu köçün Xəzərin quzey yaxası ilə və ya güne- yindən keçən yol ilə gerçəkləşməsi məsələsisə ayrıca tədqiq olunmalıdır. Araz yaxası deyimini Asiyada saqa boylarının
48 Antik çağ yazarlarına saqalar (skitlər) bəlli idi. Homer saqalardan deyil, qamərlərdən (kimmer) «at sağanlar» kimi bəhs edir, Hesiod isə (m.ö.VIII) sikitlərin adını çəkir. Hero- dot qeyd edir ki, Aristey skitlər haqqında üç əsr öncə yazmışdır (Herodot, IV.13-14). Yüklə 332,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|