Firudin Ağasıoğlu, Yusif Bağırzadə Lidiya kralı Krez
Yüklə 332,13 Kb. Pdf görüntüsü
|
25
I martiya maquş aha qaumata nama hauv udapatata haça paişi- yahuvadaya arakadriş nama kaufa haça avadaşa viyaxanahiya mah. «Bir adam maq, Qaumata adında Payşiyauvada Arakadriş adlı
522-ci il martın 11-də açıq mübarizə ilə hakimiyəti ələ alıb yenidən paytaxtı Madaya (Həmədana) köçürən Qam Ata taxta çıxdığı gündən imperiyada əmin-amanlıq yaranmışdı, amansız müharibə və çəkişmələrdən əziyət çəkən əhali yeni elbəyin fərmanı ilə üç il vergilərdən və hərbi çağrışdan azad edilmişdi. Herodot yazır ki, Qam Atanı (Smerdisi) xalq çox sevirdi, cünki xalq üçün çox iş görmüşdü, «o öləndə perslərdən başqa bütöv Asiya ağlayırdı». 28
Asur dövləti dağılandan sonra Madaya tabe olan ölkələrin sayı artır, Madanın əraziləri böyüyür. Anadoluda Lidiya ilə Mada arasında 590-da başlanan müharibə 585-də sülh müqavi-
28 Herodot, III. 80. 26
ləsilə başa çatır və indiki Qızıl-irmaq çayı bu dövlətlərin sınırı kimi qəbul edilir. 550-də Madaya qarşı çıxan perslər hakimiyə- ti ələ alır. Əhəməni sülaləsinə qarşı 522-də geniş xalq kütlələ- rinin iştirakı ilə bir neçə bölgədə üsyanlar başlayır. Qam Ata hakimiyəti geri qaytarsa da, yeddi aydan sonra onu suiqəsdlə öldürən perslər yenidən hakimiyəti ələ keçirir və başlanan yeni üsyanların qarşısı qəddarlıqla alınır. Beləliklə, VII əsrin ortalarına yaxın asur istilasına qarşı üsyana qoşulan mad boybirlikləri az sonra mərkəzi hakimiyəti olan dövlət qurumu ilə siyasi meydana çıxır, lakin VI əsrin ortasında Mada elinin siyasi hakimiyəti perslərin əlinə keçir, Mada elinin ərazilərinə Əhəməni sülaləsinin qurduğu yeni Pers dövləti yiyələnir. Bu qısa xülasədən göründüyü kimi, Mada elində hadisələrin ümumi axarı ətraf dövlətlərdə baş verən siyasi olaylarla sıx bağlı idi. Herodot Deyokun 53 il, Phraortun (Fraortun) 22 il, Kiaksarın 40 il, Astiaqın isə 30 il hakimiyətdə olduğunu qeyd edir. Ktesi isə tamam fərqli tarixlər göstərir. 29
Kiaksar öncə Pars bölgəsini tutur, 620-lərdə Mada torpaq- larında at oynadan saqaları qovur, Asura qarşı Babil çarı Na- bupalasarla müttəfiq olur. Nabupalasarla müqavilə bağla-yan Kiaksar qızını və ya nəvəsini (Astiaqın qızını) onun oğlu ilə evləndirir. Babildəki «Asma bağlar» da bu qızın şərəfinə sa- lınmışdır. Mada elinin sınırlarını Anadoluda Qızıl-irmağa qədər uzadan Kiaksar Lidiya dövləti ilə barış müqaviləsi bağlayır və oğlu Astiaq Lidiya çarı Aliattın qızı Arieni ilə evlənir. Belə- liklə, Asur dövlətinin dağılmasında tarixi rolu olan Kiaksar 585-dən ölənə qədər Pars, Part, Mana, Urartu, Saqa, Qamər kimi bir çox dövlətləri, bəylikləri Mada elindən asılı ölkə və bölgələrə çevirə bilmişdi.
29 Дьяконов, 1956, 26-27. 27
Göründüyü kimi, oğlu Astiaqa böyük dövlət adamı olan Kiaksardan o çağlarda Ön Asiyanın ən böyük imperiyası olan Mada eli miras qalmışdı. Lakin 25 ilə yaxın bu imperiyanın ba- şında duran Astiaq layiqli bir varis hazırlamadı. Pars bölgəbə- yinə verdiyi qızından doğulan nəvəsi Kuruş onu devirib haki- miyəti ələ aldı və Mada elinin yerində perslərin Əhəməni (Ha- xamaniş) sülaləsinin yeni Pers dövləti yarandı. 30
gəlib yerləşən aryan boylarının bir neçə nəsildən sonra Haxama- niş, Çişpiş və I Kuruşla başlanan bölgə bəyliyini Mada elbəyi Astiaqın nəvəsi və pers əyanı Kambizin oğlu olan II Kuruş böyük Pers imperiyasına çevirdi. 31 Əhəməni çağında İran şahları Quzey Azərbaycan torpaqlarını da əldə etmək üçün bura yürüşlər təşkil etmişlər. Bu haqda Azərbaycan tarixçiləri belə yazır:
30 Ksenofont isə başqa bir versiya verir. Ona görə, Astiaq qızı Mandananı pers bölgəbəyi Kambisə vermiş, bu izdivacdan Kuruş doğulmuşdur. Astiaqın oğlu Kiaksar da qızını bacısı oğlu olan bu Kuruşa verib, belə deyir: «Cehiz kimi bütün Madanı sənə verirəm, çünki oğlum - varisim yoxdur» (Ксенофонт. VIII. V. 19); Asur qaynağı isə Kuruşu perslərin yerləşdiyi Ançanın çarı kimi verir (Дьяконов, 1956, 415). 31 Əhəməni şahlarnın sırası belədir: II Kuruş (550-529), I Kambiz (529-522), I Dara (522-486), I Kserks (486-465), Artakserks (465-425), II Dara (424-405), II Artakserks (404-359), III Artakserks (358-338), Arses (337-336), III Dara (336-330). 28
«Pomponi Mela, Böyük Plini, Dion Kassi və başqalarının yazıların- dan aydınlaşır ki, massagetlərin ölkəsi Dərbəndlə Gilgilçay arasın- dakı torpaqlarda yerləşirdi. Beləliklə, II Kuruş massagetləri ram etməklə Alban torpaqlarına yiyələnmək istəmişdir. Onun bu istəyi baş tutmadı. Tomrisin başçılıq etdiyi ikinci döyüşdə İran ordusu darmadağın edildi, Kuruş döyüşdə öldürüldü. Arazdan quzeydəki torpaqları işğal etməyə yönələn ilk Əhəməni yürüşü boşa çıxdı» . 32 Güney Qafqazın batı bölgələrin- də isə durum başqa idi, vaxtilə burada Madaya, sonralarsa perslərə tabe olan satraplıqlar vardı. 33 Qam Atadan haki- miyəti geri alan Daranın Bisutun qaya- sında həmin olayı əks etdirən yazısı var. Makedoniyalı İskəndərə məğlub olana qədər Əhəməni sülaləsinin ida- rə etdiyi Pers dövlətinin milli siyasəti İranda yerli boyların assimilyasiya- sına yönəlmişdi. Lakin öncəki Mana ərazisi bu çağda Mada satrapiyası daxilində olduğu üçün Mada adlansa da, burada irandilli mad boyları deyil, türkdilli madlar yaşayırdı. Pers dövləti dağılandan sonra Atropatena (Kiçik Mada) kimi tanınan həmin ərazidə At-
32 AT, 1996, 75. 33 Q. A. Melikişvilinin qeyd etdiyi kimi, hələ Mana eli çağında Güney Qafqazın batı bölgələrində yaşayan boylarla manalıların əlaqəsi vardı. Mada eli çağında isə Madadan asılı olan bu bölgələr Əhəmənilərə miras qalmış 13, 18 və 19-cu satraplıqlar idi. Yüklə 332,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|