Firudin Ağasıoğlu, Yusif Bağırzadə Lidiya kralı Krez
Yüklə 332,13 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SELEVKİLƏR ÇAĞI
- Qısaltmalar
44
ilkin yurdu kimi başqa yazarların da qeydləri vardır. Hər halda Xəzərin doğu yaxasında yaşayan massagetlər üzərinə getmək istəyən Kuruş hansısa çayı keçməli deyildi, çünki belə bir çay orada yoxdur. Halbuki, Araz çayından keçmək üçün Kuruşun gəmilərdən körpü düzəltmək planı vardı.
kimi verdiyi Tomiris xatunun adı Tomruz və Tumruz şəklində bugünəcən Azərbaycanda işlənməkdədir. Yazara görə, Tumruz xatun massaget elbəyinin xanımı idi, elbəy öləndən sonra onu əvəz edirdi. Türk dövlət gələnəyində bunun başqa örnəkləri də vardır. Bunun üçün heç uzağa getmək lazım deyil, elə massa- getlərin yaşadığı Azərbaycanın quzey bölgəsində min il sonra da eyni olay təkrar olunmuşdur. Buradakı subar başbuğu Balaq öləndən sonra onu «kişi kimi təpərli və ağıllı» xanımı Buğarıq xatun əvəz edir. Bu xatunun 100 minlik ordusu vardı. 49
çağında Atayurda qayıdan saqala- rın bir hissəsi (massagetlər) Xəzər boyu Dədbənd-Muğan arasında oturmuşdular. Burada Saqa elinin bir əyalətini təşkil edən massaget- lər Saqa eli dağılandan sonra bir az quzeyə çəkilib bəylik qurmuş- dular. Sonrakı Alban eli çağında Maskut adlanan bu bəylikdə Bakı- Dərbənd arasındakı yollara nəzarət edən və vaxtilə massaget adlanan boylardan qalanlar məskunlaşmışdı. İndiki Maştağa kəndinin
49 Moravcik, 1983, ЫЫ. 85, 108, 114, 292-293. 45
adı da (masqat > mastaq) massagetlərdən qalmadır. Massaget adı, əslində, başsaqat (massaqat) boyadının yunan-latın qaynaq- larındakı təhrif olunmuş formasıdır, necə ki, dış saqatlar də tis- sagetlər kimi qələmə alınırdı. Massaqetlərin bir qolu da sonralar mesxet (meseqet) adlanırdı ki, onlar da Axıska-Tiflis arasında oturmuşdular. Bunlar saqaların batı qolu olduğundan aq saqa (axıska), yəni batıdakı saqalar kimi tanınırdılar və KDQ-da bu bölgə elə Aqsaqa adlanır. Göründüyü kimi, m.ö.VII əsrdə Saqa eli çağında Azərbaycanda massaget boyları ayrı-ayrı bölgələrə yayılmışdılar. Təbii ki, belə durum sonrakı yüzildə Mada eli çağında da davam etmişdir. Tumruz xatun Madada hakimiyətin perslərə keçdiyi çağda Azərbaycandakı massagetlərin hökm- darı idi. Kuruş elçi göndərib onunla evlənmək istədiyini bildirir, ancaq təklifi rədd edən Tumruz xatun bilir ki, Kuruşun məq- sədi massagetlərin ölkəsini ələ keçirməkdir. Bu hiylənin baş tutmadığını görən Kuruş hücuma keçmək üçün Araz üzərindən keçməyə hazırlaşır. Tumruz Kuruşa xəbər göndərir ki, əgər sən massagetlərlə savaşmaq istəyirsənsə, biz döyüşçülərimizi çaydan üç günlük məsafəyə geri çəkərik, körpü qurmağı saxlayıb, rahatca bu tə- rəfə keç, əgər savaş üçün bizi öz torpağına buraxmaq istəyir- sənsə, işinə davam et. Bu müraciətdən sonra Kuruş pers əyan- larını yanına çağırıb məsləhət istəyir. Onlar da məsləhət görür ki, Tumruzun ordusunu bu tayda gözləmək daha yaxşı olar. Bu fikrə qarşı çıxan Krez isə o tərəfə keçməyi təklif edir və massa- getlərə necə tələ qurmağı Kuruşa anladır. Bu planı bəyənən pers şahı oğlu Kambizlə Krezi geri göndərir və oğluna Krezi himayə etməyi tapşırır. 46
Qoşunla birlikdə Araz çayını keçən Kuruş Krezin dediyi üsulla massaget döyüşçülərinin kiçik bir dəstəsini tələyə salır. Zəif bir qurbanlıq dəstəsini düşərgədə qoyub, özü geri çəkilir. Massagetlərin kiçik bir qrupu Tumruz xatunun oğlu Sparqapis (Subarqapis) bəyin başçılığı ilə düşərgəyə hücum edib, persləri qırır. Krezin planına uyğun perslərin düşərgədə qoyduğu çaxır- dan içib, qələbəni qeyd edən massaqetlər sərxoş olub burada yatırlar. Onlar yuxuda ikən perslərin hücumuna məruz qalırlar, bəziləri şəhid, bəziləri əsir düşür. Sparqapis də əsirlərin içində idi.
Oğlunun massaget döyüşçülərilə birlikdə pers hiyləgərliyi ilə qurulan tuzağa düşməsini öyrənən Tumruz xatun Kuruşa bu xəbəri göndərir: "Ey qana doymaz Kuruş! Öz hünərinlə öyün- mə! Siz perslər üzüm suyundan məst olub hədyanlar danışarsı- nız. Elə həmin zəhrimarla da mənim oğlumun qoşununa qalib gəlibsiz. Əgər hiylə ilə qələbə çalmasaydınız, şərəfli döyüşdə silah gücünə heç nə edə bilməzdiniz. Massaget döyüşçülərinin üçdə birini yenəndən sonra xoşluqla mənim məsləhətimə qulaq as, oğlumu qaytar və necə gəlmisənsə, eləcə də sağ-salamat çıx get. Əgər bunu etməsən, bütün massagetlərin tapındığı qutsal Günəşə and olsun ki, qana doymayan adam, mən doğrudan da səni qan canağında boğaram."
Kuruş isə bu sözlərə əhəmiyət vermədi. Çaxırın təsirindən dumanlanan başı ayılanda düşdüyü vəziyəti anlayan Sparqapis əllərinin çözülməsini Kuruşdan xahiş edir, əli açılanda yanın- dakı persin xəncərini alıb özünü öldürür, çünki bu türk tegini- nin qüruru düşmənə əsir düşməyi qəbul edə bilməzdi. Bu olaydan xəbər tutan Tumruz xatun Kuruşun ordusuna qarşı hücuma keçir. Herodotun yazdığına görə, massagetlərin bu savaşı düşmənə qarşı keçirdiyi ən böyük və ən qanlı döyüş
47
idi. Savaş başlayanda düşmən qoşunları üz-üzə dayanıb bir- birini uzaqdan oxa tutdular. Sonra nizə və xəncərlə əlbəyaxa döyüşə keçdilər. Heç biri geri çəkilmək istəmir, döyüş uzanırdı. Nəhayət, massagetlər pers ordusunu yendilər və perslərin çoxu bu savaşda həlak oldu. Kuruş da öldürüldü. Kuruşun cəsədini tapmağı tapşıran Tumruz xatun əmr edir ki, çaxır tuluğunu da qanla doldursunlar. Kuruşun meyidini ta- pıb gətirirlər. Tumruz xatun onun başını kəsib qanla dolu tulu- ğun içinə soxur və tarixə ibrət dərsi olan bu deyimini söyləyir: "Sən hiyləgərliklə mənim oğlumu tutdun, onu əlimdən aldın. Mən demişdim, sənə qan içirdəcəyəm. İndi nə qədər istəyirsən, iç bu insan qanından."
48
Bu tarixi olayı belə təsvir edən Herodot yazır: “Kuruşun necə öldürülməsi haqqında çox hekayə danışırlar. Ancaq mən daha doğrusunu anlattım”. 50
Azərbaycan türklərinin soykökündə duran onlarla türk boylarından biri də dış oğuzlardan sayılan massagetlər idi və yuxarıda deyildiyi kimi, onlar Xəzərin həm doğu, həm də batı yaxalarında yaşayırdılar. Tumruz xatun azər türklərinin ən çox sevilən qadın hökmdarı idi. Tomirislə bağlı bu əfsanənin Qafqazda geniş yayılmasını N.Y.Marr, L.S.Tolstova da qeyd etmişlər. Belə ki, hekayələrin birində pers şahının Gürcüstan kraliçası Tamaraya elçi
düşməsi deyilir və istəyinə nail
olmayan şahın
müharibə etməsi, kraliçanın
50
49
oğlunu hiylə ilə öldürməsi, savaşda özünün də ölməsi, Tamaranın onun başını nizəyə taxdırıb qələbə törənində nümayiş etdirməsi söylənir. Göründüyü kimi, bu gürcü əfsanəsində kraliça Tamara eynən Tumruz xatuna bən- zədilmişdir. Beləliklə, yazılı daş fiqurda adı keçən pers kralı Kuruş və Lidiya
kralı Krezin
həyatı ilə bağlı tarixi olayları, onun Solonla olan (və ya uydurulan) görüş haqqındakı deyimləri gözdən keçirmiş olduq. Tarixi bəlgələrə görə hər üç şəxsin m.ö. VI əsrdə yaşaması bu daş fiqurun da həmin çağa aid olmasını mümkün saymağa imkan verir.
SELEVKİLƏR ÇAĞI Nəzərdən keçirilən yazılı daşların üzərindəki yazılar onla- rın m.ö. VI əsrdə baş verən olaylarda adı keçən tarixi şəxslərlə ilgili olduğundan daşların da həmin əsrə aid olduğunu güman etmək olar. Ancaq bu daşlardan biri m.ö. III-I əsrə aid ola bilər, çünki buradakı Antiotxa adı Selevki xanədanında ən yayğın olan Antiox adına yaxındır. Bu daşdakı qabartma qadın fiquru olduğundan Katrian adını da Katerina qadın adının yanlış yazılışı kimi qəbul etmək olar. Selevki xanədanında bəzi kraliçaların basilissa titulu daşıması da bəllidir. Antik çağın ən qüdrətli cahangiri olub, bir çox xalqların mifik-epik qəhrəmanına çevrilən Makedoniyalı İskəndər Misir- dən Hindistana, Orta Asiyaya qədər böyük ərazini az müddətdə işğal etmiş, ellinizmin bu ərazilərə təsir etmə imkanı yaranmış- 50
dır. Lakin İskəndər öləndən sonra bu nəhəng imperiya Misir, Suriya və Makedoniya kimi üç böyük dövlətə parçalandı. Haki- miyəti Suriyada Selevkilər, Misirdə isə Ptolemeylər sülaləsi yürütdü. Selevkilərdən çar III Antiox Roma ordusuna məğlub olandan sonra Selevk dövləti parçalandı və getdikcə doğu böl- gələr Part, batı bölgələr Roma imperiyasının nüfuzu altına düş- dü. Suriyada son Selevki bölgəsi də onların əlindən m.ö. 63-də çıxdı.
Doğrudur, İskəndər Azərbaycanda olmamışdı, lakin yunan tacir və sənətkarlarının Azərbaycana yolunu açmışdı. Ondan sonra Selevkin göstərişilə m.ö. 283-də Patrokl Xəzər dənizinin coğrafi durumunu öyrənməyə başlamışdı. Bərdədə m.ö. II əsrə aid selevki pulları (tetradraxma) tapılması, bir-iki əsr sonraya aid yunan əlifbası ilə olan yazının Şəkidə bulunması yunan- azər əlaqələrinin göstərgəsidir. Selevki dönəmində yunanlar doğu ölkələrlə həmişə əlaqədə olmuşlar. Bizans çağı qaynaq- ları bu yöndə türklərin tarixi üçün əvəzsiz bəlgələr verir. 51 Bu baxımdan, üzərində BASİLES ANTİOTXA KATRİAN sözləri yazılmış daş fiqurun da Azərbaycanda tapılması normal haldır, necə ki, AYLIOS 10 ASON sözlərilə başlanan yazılı daş Şəki- də tapılmışdır:
51 İskəndər və Selevkilər çağında yunan-makedon əskərlərinə ayrılan torpaqda onların yerlilərlə qarışması görünür. Olsun ki, vaxtilə Muğan-Xəzər arasında olmuş Yunan-şəhər də o çağlarda yunan koloniyası imiş. Vaxtilə pers çarının Xəzərin güneyindən Anado- luya köçürüb, sonralar Lidiyada Hirkan-çuxuru adlanan bölgədə yerləşdirdiyi hirkanlı- larla burada oturan makedonialı əsgərlərinin qovuşması buranın «makedon-hirkan poli- si» adlanmasına səbəb olmuşdur. Görünür, bu cür qarışıq yaşayanlara «qatılmış» anla- mında qatıq (katık)
demişlər
( Бикерман, 1985, 95-98). 51
Suriya krallarının soybabası sayılan Selevkin adı onların xanə- dan adına çevrilsə də, onun oğlu,
m.ö. 281-261-də hökmdar olmuş I Antioxun adı xanədan yönəticiləri arasında daha çox yayılmış və bu adı bir çox kral daşımışdır. İndi Britaniya muzeyində saxlanan bu heykəl də Antioxlardan birinin Herakl ilə görüşünü əks etdirir. Haqqında danışdığımız yazılı daşın Mada canişini Molonu 220- də zərərsizləş- dirən, 212-də isə partlarla savaşda “böyük” ləqəbini alan III Böyük Antioxla bir bağı ola bilməsi mümkündür. I Selevkin evləndiyi Apama bəyim Orta Asiyadan idi, onların oğlu Antiox atasının o biri arvadı Stratonikə vurulmuş və analığına olan məhəbbəti onu xəstələndirib yatağa salmışdı. Bunu öyrənən saray həkimi olayı Antioxun atasına söyləyir, o da oğlunun Stratoniklə
52
evlənməsinə razılıq verir. Sonralar bu hadisə bir neçə məşhur rəssamın çəkdiyi şəkilin mövzusu olmuşdur: Yazıda adı keçən Katrianın xristian camiyəsində Katerina, Yekaterina, Katrina şəklində yayğın olan qutsal Katerinanın adı ilə bağlıdırsa, onda yazılı daşın yaşı bir neçə əsr sonraya çəkilməsi gərəkir. Belə ki, Katerina adı III əsrdən sonra geniş yayılmışdır. Lakin bu çağlarda Antiox adı artıq dəbdən düş- müşdü. Yəni yazıdakı adlardan Antiotxa yazılı daşın tarixini Selevki çağına, Katrian isə Poma-Bizans çağına aparır.
53
Xristian dini ədəbiyatında yayğın əfsanəyə görə, 294-də Aleksandriyada doğulmuş Katerina həm gözəl, həm də oxumuş ağıllı bir qız imiş. Tanrıya qəlbən bağlı olan bu qız xristianlığı təbliğ etdiyi üçün ağır işgəncə ilə öldürüləndə möcüzəli şəkildə qeyb olur. Bu olaydan üç yüz il sonra monaxlar onun cəsədini Sinay dağında tapırlar və
buradakı monastra qutsal Katerinanın adını verirlər. Bu monastrın bir özəlliyi də İslam peyğəmbəri həzrət Muhəmmədlə bağlıdır. Belə ki rəvayətə görə gəncliyində burada qonaqlanıb ağırlandığından Katerina monastırının qorunması üçün 635-də yazılı göstəriş vermişdir. Katerina mo- nastırını bugün də ziyarət edənlərin sayı çoxdur. Qutsal Katerinanın 1505-də ağacdan yonma bu nadir alman heykəli hətta son illərdə keçirilən bir auksona 4-6 milyon dollar dəyərilə çıxarılmışdı.
54
SÖZSONU Krezin 530-da pers-massaget savaşında Kuruşa məsləhət verməsi və Kuruşun oğlu Kambizlə İrana qayıtması bəllidir və ola bilər ki, Kambiz şahlıq edəndə (529-522) Krez onun da müşaviri idi. Lakin Qam Ata ilə bağlı 522-dəki olaylarda onun adı keçmir, I Dariuş (522-486) dönəmində də xatırlanmır. Ona görə də, düşünmək olar ki, artıq 522-də Krez həyatda yox idi. Bu nədənlə üç tarixi şəxsiyətin adı keçən daş fiqurun m.ö. VI əsrin sonlarında hazırlandığını ilkin versiya kimi irəli sürmək olar.
55
Hər iki tərəfində rəsm və yazı olan daşın tarixi də həmin çağa aid ola bilər. Daşın bir üzündəki yazı (№ 1) o dönəmdə Ön Asiyanın müxtəlif bölgələrində geniş işlənən aramey əlif- basına bənzəsə də, hələlik bunu qəti söyləmək mümkün deyil:
daşın isə daha sonrakı əsrlərdə hazırlanması ehtimal olunur. Beləliklə, Azərbaycanda tapılmış hər üç daşın hazırlana bilə- cəyi tarixlər haqqında müəyyən bəlgələri gözdən keçirib, bəzi ehtimallarda bulunduq, yozumlar verdik. Lakin bunlar hələlik ilkin ehtimallardır. Gerçəyini isə uzmanlar söyləyəcək.
Ереван, 1987 Бикерман Э. Государство Селевкидов. М. 1985 Велиев С. Древний, древний Азербайджан. Б.1983 Геродот. История в девяти книгах. Л.1972 Гракав Б. Н. Скифы. М. 1971 Дюмезиль Ж. Скифы и нарты. М. 1990 Дьяконов И. М. История Мидии. М.-Л. 1956 Закиев М. З. Этногенез и основные вехи развития булгаро-татар в контексте «Запад- Восток». «Очерки по истории татарской культуры», Казань, 2001 Ксенофонт. Киропедия. М. 1976 Ксенофонт. Анабасис. Греческая история. М. 2003 Ибн Хордадбех. Книга путей и стран. Б.1986 Неру Дж. Взгляд на всемирную историю. 1 т. М.1981 Плутарх. Избранные жизнеописания. Ы-ЫЫ тт. М.1987 Плутарх. Застольные беседы. М. 1990 Страбон. География в 17 книгах. М.1994 56
Струве В. В. Этюды по истории Северного Причерноморья, Кавказа и Средней Азии. Л. 1968 Шеворошкин В. В. Лидийский язык. М. 1967 Ağasıoğlu F. Azər xalqı. B. 2000 (III basqı 2005) Ağasıoğlu F. Türk elləri. Saqa-qamər boyları. B. 2006 Ağasıoğlu F. Doqquz Bitik (əlyazma) Candar A. Kimmerler. «Ülkü» dergisi, şubat, 1935 Durmuş İ. İskitler (Sakalar). Ankara, 1993 Moravcsik G. Bizantinoturcica. I-II. Berlin, 1983 Herodotos. Herodot tarihi (çeviren Muntekim Ökmen). İstanbul,1983 Kırzıoğlu M. F. Yukarı-Kür ve Çoruk boylarında kıpçaklar. Ankara,1992 Kokovtsev P. X əsr Yəhudi-Xəzər yazışması. (Tərcümə edən V.Zifəroğlu). B. 2009 Sulimirski T. Scythian Antiquies in Westen Asia. «Artibus Asiae», vol.17, №3-4, Askona,1954 Sulimirski T. The Gimmerian problem. «Bul.İnst.Archeol.Univ.», №2, London, 1959 Sümer F. Safavi devletinin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu türklerinin rolü. Ankara,1976 Sümer F. Selcuqlu tarihinde igdişler. TDA, №35, 1985
АВИИУ - Дьяконов И.M. Ассиро - Вавилонские источники по истории Урарту. ВДИ, №2-3, 1951 АИОСК
- Античные источники о Северном Кавказе.(Сост. В.Аталиков). Наль- чик, 1990 AT 1994 - Àzərbaycan tarixi. Ən qədim zamanlardan XX əsrədək, I c. (red. Z.Bün- yadov, Y.Yusifov). Á. 1994. AT 1996
- Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmişdən 1870-ci illərə qədər. (red. S. Əliya- rov). B. 1996 EAMTİL - Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti (Budaqov B.E., Qeybullayev Q.). B.1998 ИНСК
- История нородов Северного Кавказа с древнейших времен до конца XVIII в. М.1988 КДГ - Китаби Дядя Горгуд (Араслы Щ.) Б.1938; 1962; (Ерэин М.) Ы-ЫЫ ъ. Анкара НАА
- Народы Азии и Африки ОК
- Ономастика Кавказа. Махачкала, 1976 ПОА
- Путешественники об Азербайджане. I т. Б. 1961
57
Yüklə 332,13 Kb. Dostları ilə paylaş:
|