2.4. Teatr yeni təsir vasitəsi kimi
XIX yüzilin ortalarında Avropada sosial-demokrat hərəkatinın güclənməsi, XX yüzildə Rusiyanın bir imperiya kimi zəifləməsi və Rusiya Sosial Demokratik Fəhlə Partiyası təbliğatinın fəallaşması qumuq ədəbiyyatına öz təsirini göstərmişdi. Ədəbiyyatda ideoloji mövzularda yazılan əsərlərin sayı gündən günə artırdı. Lakin bu da millətin öndə gedənlərini qane etmirdi. Əhalinin böyük qismi savadsız və az savadlı olduğundan, qəzet jurnalları vaxtında alıb oxuya bilmədiklərindən teatra üstünlük verməyə başladılar.
Qumuq teatrının tarixini nə qədər bolşeviklərin hökuməti silah gücünə ələ keçirməsindən əvvələ çəkməyə çalışsalar da peşəkar qumuq teatrı Sovet dövründə formalaşmışdır.
Yalnız qumuqlarda deyil, Dağıstan və Qüzey Qafqaz xalqlarında teatrın yaranmasında və formalaşmasında Azərbaycan ədiblərinin və incəsənət ustalarının rolu böyük olmuşdur. Bölgənin Azərbaycan mədəniyyəti dairəsində olmaları, dil, adət-ənənə yaxınlığı öz təsirini göstərmişdir.
Azərbaycana çörəkpulu dalınca gələnlərin bir çoxu burada gördükləri teatr tamaşalarını təsiri ilə pyeslər yazmış və yaşadıqları şəhər və kəndlərdə həvəskarların köməyilə tamaşalar göstərmişlər.
Bakının təsiri ilə Teymurxanşura da bir mədəni mərkəz kimi formalaşmışdır. Ourada onlarla Azərbaycan aydını yaşayır və yazıb-yaradırdı. Azərbaycan teatr truppaları da Temurxanşuraya və Dağıstanın müxtəlif şəhərlərinə qastrola gedirdi. Elə buna görə idi ki, Dağıstan xalqları arasında ilk teatr truppası yaradan, ilk tamaşalar göstərən də qumuqlar olmuşdur.
Qumuq araşdırıcıları teatrlarının tarixini 1906-ci ildə Teymurxanşurada həvəskarların yaratdığı “Toy” adlı dərnəklə hesablayırlar. Həvəskar teatr truppasının təşkili, ardıcıl tamaşalar hazırlaması isə 1910-cu ildən başlanmışdır. Rus ordusunun Dağıstandakı Atlı Alayının komandiri, musiqi istedadı ilə seçilən, bədii yaradıcılıqla ardıcıl məşğul olan Temirbolat Biybolatovun həvəskarlardan təşkil etdiyi teatr truppası Azərbaycanda oynanılan Ə.B.Haqverdiyevin “Pəhlivanani-zəmanə”, Üzeyir Hacıbəyovun “O olmasın, bu olsun” (Məşədi Ibad), “Sultan Abdulhəmid” və başqa əsərləri oynayırlar.
1920-ci illərdə Ə.B.Haqverdiyevin pyesləri Dağıstan səhnəsində ən çox göstərilirdi. Onların içərisində də “Ac həriflər” xüsusilə seçilirdi.
1916-cı ildə isə Z.Batırmurzayev, S.S.Kazbekov, Ş.Davletov Xasavyurtda həvəskarlardan ibarət “Tanq çolpan” (Dan ulduzu) adlı teatr truppası yaradır. Onlar hazırladıqları tamaşaları ətraf kəndlərdə də göstərilirr. Zeynalabid Batırmurzayev səhnədə oynanmaq üçün əsərlər yazmaqla yanaşı özü aktyorluq və rejissorluq da edir. Yazmış olduğu “Danyal bek” pyesi tamaşaya qoyulanda baş rolu özü oynamışdır.
1917-ci ilin iyulunda T.Biybolataov “Dağıstan Müsəlmanlarinın Teatrı və Ədəbiyyatı Cəmiyyəti”ni qurur. “Tanq çolpan” jurnalı bu cəmiyyətin orqanı kimi nəşrə başlayır, ilk redaktoru da T.Biybolatov olur.
1920-ci ildə T.Muratov da III Internasional fabrikində həvəskarlardan ibarət teatr truppası yaradır. Bu truppa öz rəhbərinin “Qanlı meydan”, “Yazıq Umugülsum”, “Namərd qazı” kimi pyeslərini tamaşaya qoyur. Tamaşalar sənətkarlıq baxımından zəif olsalar da dövrün tələblərinə cavab verdiyindən, necə deyərlər bolşevik təbliğatına xidmət etdiyindən yüksək qiymətləndirilirdi.
Teatra xüsusi diqqət yetirən hökumət teatr texnikumu və texnikumun nəzdində studiya yaradır. Tələbə və müəllimlər burada Bahadur Mallaxçixanovun “Hakim”, R. Davudovun “Üyleniv” (Evlənmək), texnikumun tələbəsi Əmir Qurbanovun “Tav qarçığalar” (Dağ qartalları) pyeslərini tamaşaya qoyurlar.
Teatr texnikumunun ilk buraxılışından sonra, yəni 1930-cu ildə Dağıstanda Qumuq Dövlət Teatrı fəaliyyətə başlayır. 1929-cu ildə Z.Batırmurzayevin “Müridlər” komediyası, 1930-cu ildə A.Bəşirovun “Süyüvnü qurbanı” (Sevgi qurbanı) lirik sentimental pyesi tamaşaya qoyulsa da qumuq teatrının repertuarı olduqca zəif idi (Literaturadan..., 1986:6). Dağıstan MSSR Maarif Komissarlığı yerli müəllifləri pyes yazmağa həvəsləndirmək üçün dalbadal iki il dram əsərlərinin müsabiqəsini elan edir. 1933-cü ilin müsabiqəsində A.P.Salavatovun “Qırmızı partizanlar” pyesi birinci mükafata, 1934-cü ilin müsabiqəsində Əmir Qurbanovun “Çoban Arslan” pyesi və H. Rüstəmovun “Həyatda” pyesi ikinci mükafata layiq görülür.
Alimpaşa Salatovun “Qırmızı partizanlar”, Atqay Acamatovun “Ansar”, “Polad tələ”, Temirbolat Biybolatov “Şamil”, “Imam Əzəm və onu oğlu Əzəmət”, “Su pərisi”, “Dağıstan inqilab saklar Soveti”, T.Muratovun “Yazık Umukülsüm”, “Namərd qazı”, Bahautdin Astemirovun “Hücum”, A. Batırmurzayevin “Müridlər” və b. dram əsərləri 1920-30-cu illərdə yalnız qumuq dramçılığının inkişafına deyil, orada yaşayan avar, ləzgi, dargin və b. xalqların teatrının inkişafına təkan verməklə yanaşı, ədəbi əlaqələrin möhkəmlənməsində də mühüm rol oynamışdır.
Qumuq dramçılığı da Sovetlərin keçdiyi yoldan kənarda qala bilməzdi. Belə ki, 1920-30-cu illərdə bolşeviklərin qələbəsi tərənnüm olunur, din xadimləri, varlılar, azad düşüncəlilər tənqid hədəfinə çevrilir, yenilik, qadın azadlığı adı altında adət-ənənəyə qarşı çıxılır, zorakılıq təbliğ edilirdi. Qumuq teatrının artisti M.Qurbanovun kasıbların öz haqları uğrunda mübarizəsindən bəhs edən satirik “Molla Nəsrəddin” komediyasını nümunə göstərmək olar.
1940-cı illərdə ədəbiyyatın və bədii publisistikanın əsas mövzusu Ikinci Dünya Savaşı olur. Bundan istifadə edən qumuq ədibləri tarixi mövzulara müraciət etməklə xalqda düşmənə-faşizmə nifrət, vətənə məhəbbət, qəhrəmanlıq hissləri oyatmağa çalışırlar. Bu baxımdan Əmir Qurbanovun “Bozigit”, “Asiyatın məhəbbəti” pyesləri diqqətçəkəndir. Belə ki, Abusupiyanın çap etdirdiyi “Bozoğlan” əsərinin sujetini əsas götürərək yeni səhnə əsəri yarada bilmişdi. Həmin illərdə yazılan səhnə əsərləri arasında Ş.Abdullayevin “Yer” pyesini də yada salmaq lazımdır.
1950-ci illərdə konfliktsiz əsərlər yazmaq dəb halını alır. Ə.Qurbanovun “Qonşular”, “Qarlı dağlarda”, H.Rüstəmovun “Dostlar”, “Salamata hədiyyə”, B.Atayevin “Gəlin”, Ş.Abdullayevin “Geniş yol”, M.S.Yahiyayevin “Qulyaybat” və b. pyesləri yazılır.
Sonrakı illərdə Stalinin şəxsiyyətə pərəstişindən, insanların mənəvi, psixoloji aləmindən söz açan səhnə əsərləri yaransa da bunlar o qədər də uzunömürlü olmurlar. Qumuq teatr tarixinin araşdırıcısı Layla Şabayeva 1950-70-ci illərdən söz açarkən Ə.Qurbanovun “Anamı ərə verirlər”, K.Abukovun “Məryəm, mən günahkaram”, M.Atabayevin “Qızıl qaz”, A.Atayevin “Biriləri gedir, o biriləri gəlir”, A.Hamidovun “Bayram təxirə salinır”, B.Adjıyevin “Istəyirsiniz gülün, istəyirsiniz ağlayın”, B.Atayevin “Şamxal Adilgəray Tarkovski” və b. pyeslərin adını çəkir.
1930-80-ci illərdə Qumuq Dövlət Teatrında ən çox əsəri oynanan müəllif Ənvər Qurbanovdur. O, bütün dövrlərin ruhuna uyğun pyeslər yazmış, necə deyərlər, sosial sifarişləri məhsuldar yerinə yetirmişdir.
Qumuq teatrında da yavaş-yavaş pafos öz yerini obrazın daxili aləminin açılması ilə, şuarçılıq tamaşaçını düşündürə biləcək fikirlərlə əvəzlənir. Tarixi keçmişə, öz xalqının idarəçilərinə də münasibət dəyişir. Əvvəllər hökmdarlar, şamxallar ağılsız, qəddar, qaniçən, xalqına zülm verməkdən ləzzət alan insanlar kimi təqdim edilirdisə, sonralar tarixi həqiqətləri tamaşaçıya çatdırmaq meyli güclənir. Bunu eyni mövzuda yazılmış iki pyesin timsalında aydın görmək olar. A.P.Salavatov „Ayqaz“ pyesində Şamxal Adilgəray Tarkovskini qəddar, xalqına zülm verən idarəedici kimi tanıtmağa çalışırdısa, B.Atayevin “Şamxal Adilgəray Tarkovski” dramında xalqını xilas etmək üçün hər cür cəfaya hazır, ağıllı və fərasətli bir vətənpərvər kimi təqdim olunur.
Az zaman kəsimində A.P.Salavatov, A.Suleymanov, A. Hacamatov, B.Atayev, Şarip Aliberdiyev, Əmir Qurbanov, M.S.Yahiyayev və b. qumuq dramçıları yetişir. Onların pyesləri estetik dünyagörüşün formalaşmasına, vətənpərvərlik duyğularının yüksəlməsinə xidmət edir.
Alimpaşa Salavatov (1901, Tersk vilayətinin Yaxsay kəndi-1942, Ikinci Dünya Savaşı). Ilk yaradıcılığa Zeynalabidin nəşr etdirdiyi „Tanq çolpan“ jurnalında və „Işçi xalq“ qəzetində nəşr edilən əsərlərin təsiri altında başladığını yazırlar. Bakıda təhsil alması onun yaradıcılıq yolunu dəyişmişdir. 1931-ci ildə Dağıstan Pedaqoji Institutunu bitirdikdən sonra kəndlərindəki məktəbdə və Buynakskdakı pedaqoji texnikumda müəllim, SSRI EA Dağıstan filialında Tarix, Dil və Ədəbiyyat Institununda elmi işçi kimi çalışmışdır. Ilk şeirlər kitabı 1925-ci ildə çap olunmuşdur. Folklor materialları və Yırçı Kazakın şeirlərini toplamışdır.
Ədəbiyyata şeirlə gəlsə də sonradan dramçılığa marağı artmış, “Ayqazi”, “Qırmızı partizanlar” “Qarasaç” pyeslərini yazmışdır. Ilk iki pyesi uzun illər fasiləsiz şəkildə Dağıstan teatrlarının səhnələrindən düşməmişdir. Qumuq xalq ədəbiyyatından nümunələri “Çiçəklər” adı altında toplamışdır. Ona Dağıstanın əməkdar incəsənət xadimi fəxri adı vermişlər. “Dəmirçiyə”, “Qulaq as!”, “Məktəb”, “Günəş necə danışır”, “Rezin top” şeirləri Z.Cabbarzadənin tərcüməsində Azərbaycanda çap olunmuşdur (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:36-38).
Bakıda Bəkir Çobanzadə, Əziz Ubaydullin, Xalid Səid Xocayev, Abdulla Şərifov və b. araşdırıcılarla yaxından tanış olmuş və öyrətmənlərinin yaratmış olduğu əksinqilabi qrupa qoşulmuşdur. Bəkir Çobanzadənin 1937-ci ildə həbs edilərkən müstəntiqə verdiyi ifadədən aydın olur ki, SSRI-dən ayrılmaq şərtilə türk-tatar xalqlarının vahid müstəqil dövlət halında birləşməsi (Vahid Turan Dövləti) məqsədini qarşıya qoymuş qrupların birinin tərkibində Alimpaşa Salavatov da varmış (Istintaq sənədlərində onun adı Alim Paşa-Solqar kimi qeyd olunur) (Babayev Adil, 2003:85). Onun daxil olduğu 3-cü qrupda Atababa Musaxanlı, Hənəfi Zeynallı, Abdulla Tağızadə, Xalid Səid Xocayev kimi elm xadimləri ilə yanaşı, Hüseyn Cavid, Mikayıl Müşfiq, Əhməd Cavad, Abdulla Şaiq kimi şairlər və başqa elmi-pedaqoji işçilər də olmuşdur. (Babayev Adil, 2003:89).
Alimpaşa Salavatovun 1937-ci ildə həbs edilib edilmədiyindən və həmin illərdəki taleyindən xəbərsizik. Bildiyimiz odur ki, Ikinci Dünya Savaşına göndərilmiş və Kırımda gedən döyüşlərdə ölmüşdür.
Yusup Arsu oğlu Qereyev (Yakov Yakovleviç Sirmais) (1903. Dağıstan Kafır-Kumuk (Teymurxanşura) kəndi-1941. Ikinci Dünya Savaşı). Qumuq ədəbiyyatının inkişafında xidməti olanlardan biri də milliyyətcə latış olan Yusup Qereyevdir. Ondan söhbət açanlar şair, publisist, bəstəkar, peşəkar qumuq teatrının əsasını qoyanlardan biri kimi tanıdırlar.
Dağıstanda yaşayan və müəllim işləyən latış Yakov Sirmaisin oğlu sonralar Yusup kimi tanınır. Bu da səbəbsiz deyil. Ona uşaqlıqda Yakov adı verilmişdi. Valideynlərini itirən uşağı atasının dostu Avqustin Skrabe himayəsinə götürür və onun təlim tərbiyəsi ilə məşğul olur. Avqustin Skrabenin inqilabi fəaliyyətə görə həbs edilməsi balaca Yakovun yenə də kimsəsiz qalmasına səbəb olur. Bu dəfə onu Xalimbek kəndindən olan qumuq Arsu Qereyev himayəsinə götürür (bəzən onun atasının adı Hacıyeviç kimi də yazılır. Bunun haradan qaynaqlandığını aydınlaşdıra bilmədiyimiz kimi, Ikinci Dünya Savaşında öldüyü göstərilən ədibin adının nədən repressiya qurbanları siyahısına düşdüyünü və 1940-cı ildə öldüyü yazmalarının haradan doğduğunu da bilmədik-Ə.Ş.). Gələcək yazıçıya Arsu ölmüş qardaşı Yusupun adını və özlərinin familiyalarını verir. Uşaqlığını Işkartı kəndində keçirən Yusup qumuq dilini ana dili kimi öyrənir.
Kənddəki məktəbi bitirdikdən sonra onu Azərbaycana pedaqoji seminariyaya oxumağa göndərirlər. Bakının qaynar mühiti yeniyetmə Yusupa güclü təsir edir. Mirzə Ələkbər Sabirin (1862-1911) şeirləri ona güçlü təsir göstərir. Geri döndükdən sonra ictimai-siyasi işlərdə fəallıq göstərdiyinə, qəzetlərə məqalələr yazdığına, hekayələrini çap etdirdiyinə görə partiya-sovet rəhbərlərinin diqqətini özünə çəkə bilir.
1924-cü ildə onu Rostov şəhərindəki diyar hüquqşünaslıq kursuna oxumağa göndərirlər. Kursu bitirib geri döndükdən sonra Dağıstanın prokurorluq orqanlarında işləsə də, bədii yaradıcılıqdan əl götürmür. 1925-27-ci illərdə Sovet ordusunda əsgəri xidmətini başa vurduqdan sonra yenidən Dağıstana qayidan Yusup partiya-sovet təşkilatlarında işləyir. Dövrün ideoloji tələblərinə cavab verən satirik hekayələr çap etdirir.
Daqqaze nəşriyyatı 1927-ci ildə yazıçının qumuq dilində “Insanın bədbəxtliyinin dərmanı”, 1928-ci ildə “Yolgöstərən”, “Inq paydalı dualar” (Ən faydalı dualar) hekayələr kitablarını oxucu mühakiməsinə verir. 1935-ci ildə isə Quzey Qafqaz Diyarşünaslıq Nəşriyyatı yazıçının rus dilində “Neudaça” (Uğursuzluq) kitabını, Daqqaze nəşriyyatı isə qumuq dilində „Şimaldan qelqen yazbaşı“ (Quzeydən gələn bahar) hekayələr kitablarını nəşr edir. „Molla Nasritdinin sapar yoldaşı“, “Biyler va adatlar” (Bəylər və adətlər) hekayələrini yazan Yusup dramçılıqda da qələmini sınayır. Otuz il Quzey Qafqaz xalqlarının Rus işğalçılarına qarşı mübarizəsinə rəhbərlik etmiş Şamildən bəhs edən “Kim kimni? ” (Kim kimi), “Manap” pyeslərini də yazır. Bu pyeslər tamaşaçılar tərəfindən maraqla qarşılanır. Dağıstandakı Qumuq Dram Teatrı ona bir-birinin ardınca Midvaninin „Şərəf“, Krasevanın “Mayakın işıqları”, “Zirvə“, “Biz gedirik“ pyeslərini qumuq dilinə çevirməyi sifariş verir. Onun çevirdiyi əsərlər səhnələşdirilir və tamaşaçılar tərəfindən alqışlarla qarşılanır. Y.Qereyev o dövrdə dəbdə olan, maraqla oxunan, film çəkilən D.Furmanovun irihəcmli „Çapayev“ romanını da qumuqcaya çevirir.
Yaradıcılıq sahəsində uğurlarını və təşkilatçılıq bacarığını nəzərə alıb 1936-ci ildə onu SSRI Yazıçılar Ittifaqı Dağıstan MSSR şöbəsinə katib təyin edirlər. Təşkilatın işini canlandırmaq və yazıçıları ideoloji yönlü əsərlər yazmağa istiqamətləndirmək məqsədilə 1936-cı ilin sentyabrın 30-da “Komsomolets Daqestana” qəzetində “Gənc yazıçıların vəzifələri haqqında” məqaləsini çap etdirir. Məqalə böyük əks-səda doğurur. Bu da rəhbər partiya-sovet işçilərinin istəklərinə cavab verirdi.
Ikinci Dünya Savaşına göndərilən Yusup Qereyev oradan geri dönmür.
Abdulvahab Bekbulat oğlu Suleymanov (1909, Tersk vilayətinin Yaxsay kəndi-1995). Uşaqlıqdan yetim qalan Abdulvahab qohum-qardaşın köməyilə kəndlərindəki mədrəsədə, sonra da Dərbənddəki orta məktəbdə oxumuşdur. 1926-cı ildən bədii yaradıcılığa maraq göstərmiş, 1929-cu ildən “Yolda” qəzetində işə girmiş, qısa zamanda şair və dramçı kimi şöhrətlənmişdir.
1930-cu ildə şairin “Inqilap tolqunları” (Inqilab dalğaları), “Qaranqıdan yarıqha” (Qaranlıqdan aydınlığa) şeir kitabları çap olunur. Zamanın tələbinə uyğun olaraq siyasi məzmunlu məqalələr və „Üstünlüknü igiti“, “Kolxozlar qurma Allah buyurğan”, “Ötgen günler”, “Turnalar” kimi bədii əsərlər yazır. Onun “Çelyuskinçilər”, “Abissiniya“ əsərləri də Sovet xalqlarının dostluq və qardaşlığının tərənnümünə, Sovetlərdə yaşayan insanların qəhrəmanlığına həsr edilmişdir. Qumuq ədəbiyyatında sujetli poemaların yaranmasında gənc şair Abdulvahabın da rolu vardır. O, 1928-ci ildə “Vali və Mariya”, „Nörjanat“ poemalarını yazır.
A.Suleymanova böyük uğur qazandıran isə 1929-cu ildən 1960-cı ilədək üzərində işlədiyi “Üst bolhan söz“ poeması olmuşdur. Poemanın qəhrəmanları Aminat və Batır sosializm quruculuğu uğrundakı mübarizədə hər çətinliyə dözərək sonda rəqiblərinə qalib gəlirlər.
Ikinci Dünya Savaşı iştirakçısı olan şair həmin illərdə “Dostlara”, “Umar Paşanın yırı”, “Paşitxanın yırı” əsərlərini yazır. Savaşdan sonra yazdığı “Kahız” poemasında dağıstanlı Mahammatla ukraynalı Qriqorinin dostluğundan söz açılır.
“Ötgen günlər”, “Turnalar”, “Yıllar” “Döyüş gecələri”, “Yırlar və mənzumələr” və b. kitabları ana dilində, “Dağlarda günəş” kitabı isə rusca çap olunmuşdur.
Uzun müddət qumuq teatrının direktoru işləyən ədib “Aybikə”, “Kommunist”, “Tanq çolpan” (Dan ulduzu), “Alyaqay və Telyaqay”, “Qızıl qutunun sirri”, “Davda toy”, “Inqilab igidləri“ və b. pyesləri yazmışdır. Sonuncu pyesə görə Dağıstan Respublikasının Həmzət Sadasa adına mükafatını almışdır.
N.Gəncəvi, Ə.Nəvai, A.S.Puşkin, M.Lermontov, T.Şevçenko, M.Qorki, S.Stalski, C.Cambul, Ş.Rustaveli, S.Rüstəm, K. Xetequrov və b. əsərlərini ana dilinə tərcümə edən şairin şeirlərindən “Partiyam”, “Sabahın xeyri”, “Analar sülh istəyir” adlı bəzi nümunələri I.Soltan Azərbaycan oxucularına təqdim etmişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:94-97).
Atqay Akim oğlu Acamatov (Hacıəhmətov) (1910, Xasavyurt yaxınlığındakı Endrey kəndi-1998). Əsil adı Acıakab olsa da ləqəbi Atkayla məşhurlaşmışdır. Buynaksk şəhərində Birinci Pedaqoji Texnikumda oxuyarkən “Yoldaş” qəzetində ilk şeirini çap etdirmişdir. 17 yaşında mətbuatda bir şair kimi görünməsi ona uğur qazandırmışdır. 1932-34-cü illərdə bir neçə əsərini çap etdirsə də onu şöhrətləndirən “Tupav” povesti olmuşdur. Moskvadakı M.Qorki adına Ədəbiyyat Institutunda oxumuşdur. 1934-cü ildə SSRI Yazıçılar Ittifaqı yaradılanda o, ilk üzv qəbul edilənlərdən olmuşdur.
Ağqvardiyaçılar tərəfindən öldürülən Z. və N.Batırmurzayevlər Dağıstan şair və yazıçıları üçün bir mövzuya çevrilmişlər. Atqay da inqilabçı Zeynalabidin anası Umugülsümün dilindən “Men öktemmen” (Mən qürurluyam) adlı povestini 1940-cı ildə çap etdirməklə bolşeviklərin tərənnümçüsü olduğunu isbatlamışdır.
1930-cu illərdə qumuq nəsrinin formalaşmasında və dramçılığının inkişafında onun böyük əməyi olmuşdur. “Ansar”, “Gəlinlər”, „Xalqlar dostluğu“ və s. pyesləri vardır. Qumuq Dövlət Teatrında “Bulat qapqan” (Polad tələ), “Ansar”, “Sotav bulan Paşıyə”, “Ağ göyərçin” əsərləri səhnəyə qoyulmuşdur. 1937-ci ildə o da həbs edilmişdir. Lakin az sonra onu həbsdən azad etmişlər.
15-dən çox kitabı çap olunmuşdur. Onlardan “Yulduzum”, “Kumuk tüzde“ (Qumuq düzlərində), “Qaranlıq dağlardan geniş düzlərə”, “Kobudluğa hücum”,“Sotav bulan Raşıyə”, “Sıralı qollar”, “Üç yüz tav” və b. nümunə göstərmək olar.
Nəsr, dramçılıq və poeziya ilə ardıcıl məşğul olan Atqayın “Aulda toy”, “Maral buynuzu”, “Aydemir”, “Qızılyar”, “Rabiyat” və “Sotav bulan Raşıyə” poemaları daha məşhurdur. Moskvanın müxtəlif nəşriyyatları onun kitablarını rus dilinə çevirərək çap etmişlər.
Folklor toplamaq, uşaq şeirləri və hekayələri yazmaqla yanaşı, bədii tərcümə ilə də ardıcıl məşğul olmuşdur. A.S.Puşkinin şeirlərini, Nikolay Qoqolun “Taras Bulba” povestini, A.Ostrovskinin “Cehizsiz qız” və M.Qorkinin Azərbaycanda “Həyatın dibində” adı ilə çevrilmiş pyesini “Yurdsuz insan” başlığı altında ana dilinə tərcümə etmişdir.
B.Adil onun “Qocanın sözləri”, “Söhbət” (Bizim nart nağılları), “Sevirəm yay fəsli, axşam düşəndə”, “Məhəbbətin nəğməsi”, “Əkizlər” şeirlərini dilimizə çevirmişdir. (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959: 98-104). Dağıstanın xalq şairi adina və S.Stalski adına Dövlət Mükafatına layiq görülmüşdür.
Kamil Danyal oğlu Sultan (Sultanov) (1911, Dağıstan, Turşunay kəndi-2002). Dərbənddəki texnikumu bitirmişdir. Qumuq araşdırıcıları onun 1937-41-ci ildə Moskvadakı Çernışevski adina Institutun Tarix, Fəlsəfə, Ədəbiyyat fakültəsində, 1960-ci ildə Ali Ədəbiyyat Kursunda oxuduğunu yazırlar (Literaturadan xrestomatiya, 1986:122). Qumuq və rus dillərində yazıb yaradan Kamil Sultanov gəncliyində lirik və uşaq şeirləri ilə məşhurlaşsa da, sonralar daha çox ədəbi tənqid və ədəbiyyat tarixinin öyrənilməsinə meyl göstərmişdir.
1934-cü ildə “Basqın” adlı ilk kitabı çap olunan ədibin sonralar “Süleyman Stalski”, “Qumuqların ədəbiyyatı”, “Dağıstanın şairləri”, “Türlü-türlü xalqların şairləri”, “Rəsul Həmzətovun yaradıcılığı” və b. tədqiqat əsərləri işıq üzü görmüşdür. V.Şekspirdən tərcümələri ilə qumuq dilini zənginləşdirmiş, onun imkanlarının böyüklüyünü sübuta yetirmişdir. Onun V.Şekspirdən çevirdiyi „Kral Lir“ faciəsi böyük uğur qazanmışdır.
Azərbaycan şairlərindən Ə.Əlibəyli onun “Yürüş”, “Kolxoz pionerləri”, “Beş qəhrəman”, “Uşaqlar həyatda”, “Ulduz” və “Puşkinin heykəli qarşısında”, I.Soltan isə “Oynayırlar uşaqlar”, “Meşələr” şeirlərini dilimizə çevirmişlər (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:133-135).
Qumuq ədibi Alimpaşa Salavatovun həyat yolunun və yaradıcılığının öyrənilib təbliğ edilməsində xidmətləri böyük olan Kamil Sultanın „Yazıçılar haqqında xəbərlər“ məqaləsi aktuallığı ilə seçilir. O, həm də dərs kitabları hazırlayan müəllif kimi tanınır.
Kamal Ibrahim oğlu Abukov (02.03.1938, Xasavyurt rayonunun Çağar Otar kəndi). Yaxsay kəndindəki orta məktəbi bitirdikdən sonra Dağıstan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsində oxumuşdur. 1963-cü ildə ilk hekayələri “Kıvılcımlar” adı ilə Mahaçqalada kitab şəklində çıxmışdır. Qəzetdə müxbir, nəşriyyatda redaktor, Xasavyurt rayon qəzeti “Dostluq”da redaktor, televiziyanın bədii verilişlər redaksiyasında baş redaktor, Sov.IKP Dağıstan Vilayət Komitəsində müxtəlif vəzifələrdə işləmiş Kamal Abukovu Sov.IKP yanında Ictimai Elmlər Akademiyasına oxumağa göndərmişlər. Sonrakı illərdə o ardıcıl elmi yaradıcılıqla yanaşı, bədii yaradıcılığını da davam etdirmiş, ictimai siyasi işlərdə fəallıq göstərmişdir. SSRI EA Dağıstan filialının Tarix, Dilçilik və Ədəbiyyat Institutunda çalışmışdır. Hazırda filologiya elmləri doktoru olan və Dağıstan Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru olan Kamal Abukovun müxtəlif dillərdə 20-ə yaxın kitabı çap olunmuşdur. Dağıstan xalqlarının ədəbiyyatının rus dili vasitəsilə dünyada tanıdılmasına çalışan alim yazıçının “Üz- üze” (1965), “Xalqdan gizləyərək” (1973), “Ocaqda od sönmədən” (1974), “Balyurtun işıqları” (1980), “Köhnə dəyirmana gedən yolda” (1983), “Hələ savaşda kimi” (1989) nəsr əsərləri çap olunmuşdur. 1967-ci ildə Dağıstanda çap olunan “Mən suçluyam, Məryəm” adlı hekayəsi rus dilinə çevrilərək 1980-ci ildə Moskvada da nəşr edilmişdir.
Onun “Məryəm”, “Ssora”, “Qəza”, “Küçədə çamadan” pyesləri Alimpaşa Salavatov adına Qumuq Musiqili Dram Teatrında və Həmzət Sadasa adına Avar Musiqili Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuşdur.
2001-ci ilin iyulun 11-də Dağıstan Respublikası prezidentinin imzaladığı sərəncamla Kamal Abukova Rəsul Həmzətov adına Dövlət Mükafatı verilmişdir.
Badrutdin Mahammat oğlu Mahammadov (03.08.1943, Qarabudaxkənt rayonunun Kakaşura kəndi). Onun ömür yolundan söz açanların bir çoxu Balçar Abdurahimin oğlu Mahammatın ailəsində doğulduğunu, o anadan olmamış atasının Ikinci Dünya Savaşında itgin düşdüyünü, rayon mərkəzindəki internat məktəbi medalla başa vurduğunu, yeniyetmə yaşlarından ədəbiyyata həvəs göstərdiyini yazırlar.
1963-67-ci illərdə Bakıda Xəzər Hərbi Dəniz Donanmasında matros olan Badrutdin əsgəri xidmətini başa vurduqdan sonra vətənə qayıdır. Onu Moskvaya Ümumittifaq Lenin Kommunist Gənclər Ittifaqı Mərkəzi Komitəsi nəzdindəki Beynəlxalq Komsomol Məktəbinə oxumağa göndərirlər. Məktəbi bitirdikdən sonra Lenin (kənd) rayon Komsomol Komitəsində işləyir.
1972-ci ildə Dağıstan Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsini bitirir. Az zamanda ədəbi aləmdə özünə böyük nüfuz qazanan Badrutdinin 1968-ci ildə Mahaçqalada “Irisim” (Çiçəyim) adlı şeir kitabı nəşr olunur. Onu Moskvadakı M.Qorki adina Ədəbiyyat Institutuna oxumağa göndərirlər. 1977-ci ildə oranı bitirir və həmin il də SSRI Yazıçılar Ittifaqına üzv qəbul edilir.
Dağıstan Televizya və Radio Verilişləri Komitəsində qumuq redaksiyasında redaktor, Alimpaşa Salavatov adına Qumuq Musiqili Dram Teatrında ədəbi hissə müdiri, “Literaturnıy Daqestan” jurnalının qumuq şöbəsinin redaktoru və Dağıstan Dövlət Nəşriyyatında müxtəlif vəzifələrdə işləyən Badrutdin ardıcıl bədii yaradıcılıqla məşğul olan məhsuldar şairlərdəndir. O, xalq əfsanələrindən müxtəlif ədəbi üsullardan istifadə edərək uşaqlar üçün tapmacalar, nağıllar şəklində şeirlər yazmışdır.
Xalqın sıxıntıları, millətinin başına açılan oyunlar, 1920-ci illərdən başlayan və 1937-ci ildə kütləviləşən repressiyalar, savaşlarda öldürülənlərin taleyi şairin üsyankarcasına qələmə aldığı mövzulardan olmuşdur.
Onun “Geçikgen yolavçu” (Gecikən yolçu), “Macnunnu gönürevü” (Məcnunun zümzüməsi), “Erşı qız” (Çirkin qız), “Ömürnü sırı” (Ömrün sirri), “Yanızlıq yargan yürek” (Yalqızlığın üzdüyü ürək”, “Paşmanlıqnı yaşları (Peşimançılıq uşaqları), “Talaysız” (Talesiz), “Ananı yoravu” (Ananın diləyi), “Nazlanıv” (Nazlanış) və başqa şeirləri xalq tərəfindən sevilə-sevilə oxunur.
Şeirlərini əsasən Badrutdin imzası ilə çap etdirən şairin “Geçenin gözyaşları”, “Izatli”, “Balçaralar” (Bal təknələri), “Tavan pencereleri”, “Süyünçü”, “Atama kağız” (Atama məktub), “Purxa tereze”, “Üçüncü arivlük” (Üçüncü gözəllik), “Tüş namaz” (Öylə namazı) və b. kitabları qumuqca, “Tretya krasota” (Üçüncü gözəllik), “Tropa” (Çığır), “Blaqaya ves” (Müjdə) və b. kitabları isə Moskvada Sovremennik nəşriyyatında rusca çap olunmuşdur.
Dağıstan Pedaqoji Tədris Nəşriyyatı şairin uşaq və gənclər üçün yazdığı şeirləri 1975-ci ildə “Qış zarafatı”, 1990-cı ildə isə “Göyə pəncərə” adı altında nəşr etmişdir. Dünya klassiklərinin əsərlərinin ana dilinə çevrilməsində də böyük əməyi olan Badrutdin V.Şekspirin “Hamlet”, “Maqbet” faciələrini çevirdiyinə görə Eyvone çayı üzərindəki Stradford şəhərindəki Beynəlxalq Şekspir Mərkəzinə üzv seçilmiş və B. Brextin “O əsgər də, bu əsgər də bir kimi” əsərini uğurlu çevirdiyinə görə 1981-ci ildə SSRI-də Alman Pyesləri üzrə Festivalın diplomunu almışdır. 1981-ci ildə SSRI-nin nüfuzlu ədəbi jurnallarından olan “Drujba narodov”un da mükafatı Badrutdinə verilmişdir.
Dram əsərlərini çevirməklə yanaşı. özü də qələmini bu sahədə sınayaraq bir neçə səhnə əsəri yazmışdır. Onun “Cənnətin əzabı” əsəri böyük səs-küyə səbəb olmuşdur. Əsərə görə təzyiqlər artmış, onu “Dağıstanın Salman Rüşdüsü” də adlandırmışlar. “Cənnətin əzabı” rus dilinə çevrilərək Moskvada çap olunduqdan sonra da təzyiqlər azalmamış, ara sıra yenə də onu mətbuatda sərt tənqid edirlər.
Dostları ilə paylaş: |