Folklor instituti

2.5. Qumuq nəsrinin yaranması və inkişafı
Qumuq yazılı ədəbiyyatında ənənəvi və aparıcı janr poeziya olmuşdur. 1905-ci ildən sonra poeziyanın mövzusunda bir dəyişmə baş versə də Sovet hakimiyyətinin qələbəsindən sonra sənətkarlıq da, bədii dəyər də ideologiyaya qurban verilmişdir. Abdulla Mahammadovun “Lenin pamyatniqi”, Abdulla Başi­rovun “Lenin kim?”, Anvar Hajiyevin “Ürekge singen at”, “Partiya”, Əli Qaziyavın “Leninin gücü” kimi onlarla şeir və poeması sırf ideoloji məqsədlərlə yazılsa da, bunlar qumuq di­linin, poeziyasının inkişafına, ədiblərin sənətkarlığının cilalan­ma­sına müsbət təsir göstərirdi.

Qumuq ədəbiyyatına dramçılıq, nəsr kimi yeni janrlar da gəlirdi. 1920-ci illərin qumuq nəsrində K.Abakarovun adı bi­rinci Sovet qumuq povesti - “Avamlığın qurbanı”nın yazarı kimi çəkilir. Çünki ondan öncə Abdulhüseyin Ibrahimov (1890-1962) xanı öldürdüyünə görə özü də ölümə məhkum edilən şair Amanxorun yırlarından ilhamlanaraq yazdığı „Amanx“ romanını çap etdirə bilməmişdi. Çetin Pekaçar isə xalq heka­yələrindən, dastanlarından və yırlarından faydalanaraq yazıl­mış „Amanxor“ romanının ilk variantını A. Ibrahimovun 1915-ci ildə çap etdirdiyini, sonralar üzərində işləyərək bir xeyli dəyişikliklərlə iki dəfə nəşr etdirdiyini yazır.

K.Abakarovun “Avamlığın qurbanı” povesti çap olunandan sonra Abdulhüseyin Ibrahimovun “Ana ürəyi”, “Gəncliyim”, “Amanxor”, Kamal Abukovun (1938) “Halal savaşa gedib”, “Balyurdun işıqları”, “Üz-üzə”, Xayrulla Davudovun “Əziz təbiət”, “Meşə” və başqa nəsr əsərləri oxucuların mühakiməsinə verilmişdir. Gənc ikən denikinçilər tərəfindən güllələnən Zey­na­labidin anası Ümugülsümün dilindən Atqayın yazdığı “Mən ötkemmen” (“Mən qürurluyam”) povesti uzun illər gənc­lərin stolüstü kitabı olmuşdur. Bədii yaradıcılıqda ideologiyanı əsas götürən yazıçı və şairlər mükafatlandırılır, onlara fəxri adlar və vəzifələr verilirdi. Bu, bir tərəfdən əsərin bədii dəyə­rini aşağı salır, sənətkarlığa mənfi təsir göstərirdisə, o biri tə­rəfdən isə bu sahəyə marağı artırır, ədəbiyyata yeni gənclər nəs­linin gəlməsini şərtləndirirdi. Otuzuncu illərdə qumuq türk­cəsində “Yanqı kumuk adabiyatnı ösümleri” (1932), “Çiçek­ler” adlı ədəbiyyat topluları, eləcə də A.Mahammadovun, N.Xanmurzayevin, A.Suleymanovun, A.Başirovun, Y.Qereye­vin, Atqayın, A.Hasıyevin müxtəlif kitabları, Vahit Dadımovun, A.Latipin (Latip Mollayev) və b. əsərləri nəşr olunmuşdur.

1920-30-cu illərdə vətəndaş savaşından, kolxoz qurucu­lu­ğun­dan, dinə qarşı mübarizədən yazan qumuq yazıçı və şairləri Ikinci Dünya Savaşının başlanması ilə savaş mövzusunu önə çəkirlər. Alimpaşa Salavatov, Yusup Qereyev kimi gənc is­tedadlar savaşda həlak olurlar. Savaş illərində “Fronta, yoldaş, fronta” (1942), “Alqa, yoldaş, alqa” (1944) topluları ilə yanaşı, Anvar Hajiyevin, Atqayın, Abdulvahap Suleymanovun bu möv­zuda yazdıqları əsərlər ayrıca kitab şəklində nəşr olunur. Faşizm üzərində qələbə mövzusu 70-ci illərədək qumuq ədə­biyyatında aparıcı mövqedə olmuşdur.

Rəsul Mirzə oğlu Rəsulov (1912, Teymurxanşura şəhəri-1977). Qumuq nasirləri sırasında adı ilk sırada çəkilir. Rəsul orta məktəbi Azərbaycan türkcəsində bitirmişdir. Buna görə də Azərbaycanda gedən ədəbi prosesləri diqqətlə izləmiş, necə de­yərlər, onun içərisində olmuşdur. 1934-cü ildə “Kabalay qəhrə­man­ları” povestini çap etdirmişdir. Kiçik hekayələri, roman, povest, felyeton və oçerkləri ilə oxucu qəlbinə yol tapan yazıçı C.Cab­barlının “Solğun çiçəklər” pyesini, Mehdi Hüseynin “Komis­sar” povestini, Ə.Abbasovun “Zəngəzur” romanını qumuq türk­cəsinə çevirmişdir. Əsərləri Özbəkistanda, Bolqarıstanda, Pol­şada, Vyetnamda və b. ölkələrdə çap olunmuşdur.

SSRI Yazıcılar Ittifaqı Dağıstan şöbəsində qumuq bölmə­sinə rəhbərlik edən Rəsul Rəsulov rusca “Daqestanskiy Kom­somolets” qəzetinin redaktoru, “Lenin yolu” (qu­muq türkcəsində) qəzetinin şöbə müdiri işləmişdir. Onun “Ana” hekayəsini N.Nağıyev dilimizə çevirərək çap etdirmişdir (Dağıs­tan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:141-171).

Abdulzagir Batirov (1918, Mahaçqala şəhəri-1960). Azər­baycan ədiblərinin əsərlərinin qumuq türkcəsinə çevrilməsində əməyi az olmamışdır. Əsasən mahnı yazarı kimi tanınmışdır. Onun “Oktyabr və sülh”, “Oxu, ey gözəlim!”, “Gözəlim” şeirlərini B.Adil dilimizə çevirərək “Dağıstan ədəbiyyati almanaxı”nda çap etdirmişdir. (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:209-210).

Anvar Hajiyev (1914, Dağıstan, Kostek kəndi -1992). Beşillik məktəbi bitirdikdən sonra Xasavyurtdakı kəndli gənc­lər məktəbində oxumuşdur. 1932-ci ildə oranı bitirdikdən sonra “Sosialist quruluşu”, “Lenin yolu” qəzetlərində işləmiş, “Yaş dağıstanlı” qəzetinin redaktoru olmuşdur. 1932-ci ildən yaradıcılığa başlayan şairin “Yanhırv” (Yeniləşmə) adlı ilk kitabı 1934-cü ildə çap olunmuşdur. Şeirləri daha çox yayılmış, savaş illərində “Çapqın”, “Qılıclar”, “Anadol aytdı” kitabları çap olunmuşdur. “Murtaza” poeması 1944-cü ildə keçirilən müsabiqədə müka­fata layiq görülmüşdür.

Savaşdan sonrakı illərdə Mahaçqaladakı partiya məktəbində oxumuş və vilayət partiya komitəsində şöbə müdirinin müavini işləmişdir. Sonra onu Moskvaya-Ali Partiya Məktəbinə göndərmişlər. 1956-cı ildə oranı bitirib Mahaçqalaya qayıdaraq Da­ğıstan MSSR Televizya və Radio Komitəsinə sədrlik etmişdir.

Satirik əsərləri ilə də məşhurlaşan, əsərləri bir neçə dilə çevrilən Anvar Hajiyevin sağlığında 15 şeir kitabı burax­dır­mışdır. “Yeniləşmə”, “Hücum”, “Don ilə söhbət”, “Qumuq də­rələrinin mahnıları”, “Bəxtiyar dağlar”, uşaqlar üçün “Boş­bo­ğaz ağ ördək”, “Iki bacı”, “It və Canavar”, “Camaşğa ca­vap”, “Dost uşaqlar” adlı əsərlərini yazmaqla yanaşı, Puş­kinin, Ler­montovun, Xetaqurovun, Stalskinin, Sadasanın, Qa­furovun, Həm­zətovun əsərlərini ana dilinə tərcümə etmişdir.

Z.Cabbarzadə şairin “Doğma aulum”, “Oraq və Qılınc”, “Bəhs” şeirlərini dilimizə çevirmişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:136-139).

Sovet dövründə doğulub boya başa çatan Ibrahim Kerimov (1922), Mahammatsultan Yahyayev (1922), Bammat Atayev (1925), Şarip Aliberiyev (1926), Izamit Asekov (1928), Mikayıl Abukov (1929), Abdulmejid Mejidov (1936), Akay Akayev (1933), Mustafa Huseyn (1935) və b. qumuq ədəbiyyatının in­kişafında xidməti olan ədiblərdəndirlər.

Ibrahim Abdulkerim oğlu Kerimov (1922, Dağıstan MSSR-in Buynaksk rayonunun Töben (Aşağı) Cenqutay kəndi). 1938-ci ildə orta məktəbi bitirib kəndlərində və qonşu Töben Qazanış kəndində müəllim işləmişdir. 1940-cı ildə Buynaksk şəhərindəki pedaqoji texnikuma qəbul olsa da oranı bitirə bilmir. Onu da Ikinci Dünya Savaşına gön­dərirlər. 1943-cü ildə yaralandığına görə ordudan azad edilən gənc şair Dağıstan Pedaqoji Institutunun qiyabi şöbəsində oxumuş, 1945-ci ildə institutun dil və ədəbiyyat fakültəsini bi­ti­rərək kəndlərində rus dili müəllimi və məktəb direktoru işləmişdir.

1947-49-cu illərdə “Lenin yolu” qəzetində ədəbi işçi işlə­dik­dən sonra Moskvada SSRI EA Dilçilik Institutunun aspiran­tu­rasında oxumuşdur. Dilçilikdən yazdığı elmi işə görə ona 1953-cü ildə filologiya elmləri namizədi adı verilir. Sonralar filologiya elm­ləri doktoru, professor olan Ibrahim Kerimov Dağıstan Pe­daqoji Institutunda ümumi dillər kafedrasının müdiri və Da­ğıstan mək­təblərinə müəllim kadrlarının hazırlanması sahəsində çalışır.

Ilk yaradıcılığa rayon və respublika qəzetlərində çap etdir­diyi şeirlərlə başlayan Ibrahim Kerimovun 1947-ci ildə “Na­rat” (Şam ağacı) şeir kitabı nəşr olunmuşdur. 1949-cu ildə “Gəliş­miş” (Nişanlı) poemasını nəşr etdirən şair 1950-ci ildən nəsr yaradıcılığına keçir. “Suvnu şavası” (Suyun parıltısı), “Ullu Ural” (1953), “Ürtlü qızlar” (1958), rusca “Altyus üfüqü” (1954), “Yolun başı” (1956), “Maqaç”, “Teren bulak” adlı ro­man, povest və hekayələrini çap etdirir və 1986-cı ildə “Yırçı Kazak” romanını yazır (Literaturadan, 1986: 129-130). Bu roman I.Kerimovun öncəki əsərləri ilə müqayisədə keçmişə baxışda, milli dəyərlərə münasibətdə xeyli fərqlənir. A.S.Puş­kin, T.Şevçenko, L.Tolstoy, A.Çexovun əsərlərini ana dilinə tərcümə edən I.Kerimovun “Moskvayla görüş”, “Aulda səhər”, “Dəmirçi” şeirlərini Ə.Ziyatay Azərbaycan oxucularına təqdim etmişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:212-214).

Dağıstan Dövlət Pedaqoji Institutunun professoru olan I.Ke­rimovun otuza yaxın kitabı çap olunmuşdur. Ona Dağıstan MSSR-in Əməkdar Incəsənət xadimi və Dağıstan MSSR-in Əməkdar Müəllimi adı verilmişdir.

Mahammadsoltan Yahiya oğlu Yahiyayev (1923, Dağıs­tan MSSR-in Kakaşura kəndi-2007). 1948-ci ildən yaradıcılığa başlayan nasir əsasən uşaq hekayələri yazarı kimi tanınsa da qumuq ədəbiyyatı tarixinə trilogiya müəllifi kimi də daxil ol­muşdur. “Avtobusda hadisə”, “Umalat necə evləndi” hekayə­lərini Ü.Hüseynov çevirərək “Azərbaycan” jurnalında çap et­dirmişdir (Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası, 1959:251-268)

Onun Ənvar Qurbanovla birgə yazdığı „Həyatın yol“ və “Ars­lan tuvqan ulanlar” (Aslan doğulan oğlanlar) və b. pyesləri də ta­maşaçı marağını cəlb etmişdir. Yazmış olduğu 12 pyesin bir ne­çəsi Dağıstandan kənarda da tamaşaya qoyulmuşdur. Məh­suldar tərcüməçiliklə də məşğul olan ədibə Dağıstanın Xalq Yazıçısı adı və muxtar respublikanın dövlət mükafatı da verilmişdir.

3.Şəxsiyyətə pərəstişin tənqidi və ədəbiyyatdakı dəyi­şik­liklər
Stalinin şəxsiyyətə pərəstişdə ittiham edilməsindən sonra (1956) qumuq ədəbiyyatında da bir dəyişiklik görünməyə baş­ladı. Ədəbiyyatda şüarçılıq, müsbət qəhrəman axtarışları öz yerini in­sanın daxili aləminin, iç dünyasının işıqlandırılması ilə əvəzlədi.

Sovetlər dönəmində ədəbiyyatda ideoloji xətt aparıcı olsa da, şairlərin şəxsi həyatından, lirik duyğularından bəhs edən əsərlər xalq tərəfindən sevilir və dillər əzbəri olurdu.

Hakim ideologiya bir çox mövzuları qadağan etdiyinə görə, şairlər təbiətin tərənnümunə, lirik “mən”inə daha çox müraciət edir, yaxud da millətin, vətənin acınacaqlı taleyindən bəhs edən epik əsərlər yazarkən süjeti xarici ölkələrdə baş vermiş milli-azadlıq hərəkatından alırdılar.

1960-cı illərdə cəmiyyətdəki nöqsanlar eyhamlı şəkildə, sətiraltı tənqid edilirdi. Ədəbiyyata sosializm tərənnümçüsü kimi gələn gənclər də yaşa dolduqca xalqın tarixindən, adət-ənənələrindən, milli dəyərlərdən yazmağa üstünlük verirdilər.

Sovet ədəbiyyatının 1960-cı illər nəsli qumuq ədəbiyyatında da seçilir. Kamal Abukovun (1938), Mahammat Atabayevin (1938), Abzaydın Hamidovun (1938), Ahmat Jaçayevin (1939), Uzlipat Ibrahimovanın (1940), Abdulkerim Zalim­xa­no­vun (1940), Abdulxakim Hacıyevin (1940), Qebek Qonaq­biyevin (1961), Kazım Kazımovun (1961), Abdulla Zalim­xa­novun, Nabiyulla Mahammadovun və b. yaradıcılığında insanın daxili aləmi, həyatın rəngarəngliyi, psixoloji anlar önə çəkilir. Beləcə ədəbiyyatda sənətkarlıq yüksəlməyə doğru getsə də, mənəvi məsələlər ön plana çəkilsə də, şüarçılıq öz yerini ya­vaş-yavaş insan psixologiyasının açılmasına yönəltsə də, ideal müsbət qəhrəmanı daxili aləmində xeyir və şərin mü­ba­rizə apardığı surətlər əvəz etsə də bütovlükdə Sovet təbliğat maşınının təsirindən qurtula bilmirdi.

Moskvada-imperiyanın mərkəzində yaşayan bəzi Rus yazıçı və şairləri cəsarətlə Sovet quruluşunun nöqsanlarını əsərlərində tənqid edə bildilər. Lakin əksər əyalətlərdə və milli ədə­biy­yatlarda olduğu kimi qumuqlarda da bu mövzulara müraciət etməyə cəsarət edənlər tapılmırdı.

4.Uşaq ədəbiyyatına diqqət
Qumuq yazıçıları uşaqlar üçün maraqlı ədəbi nümunələr ya­ratmağa çalışmaqla ana dilini qorumaq və zənginləşdirmək, yetişməkdə olan nəsli milli ruhda böyütmək istəyirdilər.

Gənc nəslin tərbiyəsini diqqət mərkəzində saxlayan qumuq şair və yazıçıları uşaq ədəbiyyatının gözəl nümunələrini yarat­mışlar. Bu sahədə Əli Qaziyavın (1879-64) xidmətləri az olma­mışdır. Onun uşaqlar üçün yazdığı „Mənim ayı yaxalamağım“ əsəri qumuq uşaqlarının ən çox sevdiyi əsərlərdəndir. Maham­madsoltan Yahiyayev, Abdulmecid Məcidov, Ayav Akavov (1909-54), Yünüs Alimxanov (1909-58), Anvar Hajiyev (1914-92), Absalam Askerxanovun (1922-2001), Mahamma­da­min Akmurzayevin (1930-93), Kurbanali Şamsuttinovun (1932-1990), Akay Akayevin (1933-2000) və başqalarının əsər­ləri bugünkü qumuq aydınlarının çoxunun uşaqlıq və yeni­yetməlik illərində sevə-sevə oxuduqları bədii nümunələr olmuşdur.

Şeyit Xanım Arslanəli qızı Alişeva (1949, Xasavyurd ra­yo­nunun Bammatyurt kəndi.) Ata babası Tarqulu kəndindən olan Şeyit Xanım Buynaksk Pedaqoji Texnikumunu bitirdik­dən sonra uşaq evində tərbiyəçi, SSRI Yazıçılar Ittifaqının Dağıstan MSSR şöbəsinin kitabxanasında işləmişdir. Ilk şeirlərini texnikumda oxuyarkən yazan və 1961-ci ildə “Lenin yolu” qə­zetində çap etdirən Şeyit Xanımın şeirləri sonra “Dostluq” jur­nalında da çap olunur. Gənc yaşlarından istedadı ilə seçildiyinə görə onu Moskvaya, M. Qorki adına Ədəbiyyat Institutunda oxumağa göndərirlər. Oranı bitirib geri döndükdən sonra “Da­ğıstanlı qadın” jurnalında işləyir.

1968-73-cü illərdə “Mosfilm”də tərcüməçi işləyən şairin ilk kitabı 1975-ci ildə çap olunur. Sonrakı illərdə “Yolda yır” (1981), “Salıncak” (1984), “Mən rəqs edirəm” (1986) və başqa kitablarını çap etdirmişdir. 1984-cü ildə ilk şeir kitabını Moskvada çap etdirən Şeyit Xanımın imzası sonralar da rusdilli mət­buat­da görünmüşdür.

Millətinin ictimai-siyasi məsələlərində öndə gedən şair keçmiş ənənələrdən bacarıqla istifadə edir, dini mövzularda da şeirlər yazır. O, yetişməkdə olan ədəbi nəsli minillik ənənəsi olan dini və milli dəyərlərdən yararlanmağa həvəsləndirir. “An­tım bar” şeirində yazır:

Meni nem bar, nem bar, nem -

Kumukluqum bar ünem!

Tenqirden tuv xalkım bar.

Tüzüm-tax, kök-kalkım bar.

Dağıstanım, Tarqum bar,

Denqiz-derya barğum bar.

Meni nem de bar, nem de -

Aykız, Korkut Dedem de.

Özden Qazaq Yırım bar.

Asrulardan sırım bar

Bar meni Minküllüdey -

Min hasiret batırım. (Karcıqa, 2002: 155)

Şair 1995-ci ildə Mahaçqalada çap etdirdiyi “Süy!Yılla! Süün!” (Sevgi, kədər, xoşbəxtlik), 1990-cı ildə Moskvada “So­vet­skiy pisatel” nəşriyyatında çap etdirdiyi “Plaç, lyubi, vs­pominay…”, 2002-ci ildə uşaqlar üçün hazırladığı “Uyan, Tur!” və başqa kitablarını avtoqrafla mənə bağışlamışdır.

Vahid Hacı oğlu Atayev (1934, Dağıstan MSSR, Erpeli kəndi). Dağıstan Kənd Təsərrüfatı Institutunda, Timiryazyev adina Kənd Təsərrüfatı Akademiyasında, Kuban Kənd Təsər­rü­­fatı Institutunda oxuyaraq aqronom, iqtisadçı, pedaqoq ix­ti­saslarına yiyələnmişdir. Uzun illər Buynaksk şəhərindəki Kənd Tə­sərrüfatı Texnikumunda dərs desə də, onu daha çox uşaq şai­ri kimi tanıyırlar. Bir çox şeirləri rus və Dağıstan xalqlarının dil­lərinə çevrilərək qəzet və jurnallarda, nəşriyyatlarda çap olun­ması və şeirlərinə mahnılar bəstələnərək radio və tele­vi­zi­yada səslənməsi onun məşhurlaşmasında böyük rol oynamış­dır.

“Böleley”, “Gülyalan”, “Gün çıx”, “Tanq yaxşı bolsun” ki­tabları nəşr olunan şairin şeirləri dərsliklərə də daxil edil­­miş­dir. Onun “Sinan”, “Mişik ve Kalaç” kitabları Türkiyədə nəşr edilmişdir. 1998-ci ildən Rusiya Federasiyası Yazıçılar Bir­liyi­nin üzvüdür.

Şeyit Xanım Alişevanın və Akay Akayevin təşəbbüsü ilə qu­muq şair və yazıçılarının “Qarcığa” jurnalında uşaqlar üçün yazdığı şeirlər və hekayələrdən nümunələr 2002-ci ildə Ma­haçqalada Qarcığa. Yaşlar adabiyatının antoloqiyası” adı altında çap olunmuşdur (Qarcığa, 2002).
5. Son dönəm ədəbiyyatı
Sovetlərdə yuxarıdan başlayan yenidənqurma və aşkarlıq hərəkatı qumuq ədəbiyyatına da öz təsirini göstərdi. Beş ilə yaxın gözləmə mövqeyi tutan yazıçı və şairlər 1990-cı ildən sonra daha cəsarətli görünməyə başladılar. 70 il adının çəkil­məsı belə yasaq olan, xüsusən dini mövzuda yazılan əsərlər araşdırıldı, nəşr edildi. Bu baxımdan Erpeli Şıxammat Qadının Kərbəlada peyğəmbər Məhəmməd Əleyhissəlamın nəvəsi Imam Hüseynin dəstəsi ilə birlikdə qətlə yetirilməsinə həsr edil­miş “Hüseyinin xəbəri” ağısı (mərsiyə) diqqətiçəkəndir.

Şeyit Xanım Alişeva (1949), Badrutdin Mahammadov (1943), Atav Atayev (1949), Jaminat Kerimova (1949), Baha­vut­din Hacıyev (1950), Supiyanat Mamayeva (1958) və b. milli və dini mövzulara diqqəti artırdılar. Xalqın həqiqi tari­xinin bədii əksi olan bir sıra maraqlı əsərlər də ortaya çıxdı.

Lakin bu proses uzun sürmədi. Çeçenistanda başlayan milli azadlıq hərəkatı, Dağıstandakı Rusiya rejiminə qarşı açıq və gizli müqavimətlər hakimiyyət dairələrini bərk qorxuya saldı. Milli və dini mövzular terrorçuluq kimi qiymət­lən­diril­məyə başladı. Təqib və təzyiqlər formasını dəyişsə də davam etdirildi. Beləcə sözdə demokratiyadan dəm vurulsa da əməldə yenə qadağalar hökm sürməyə başladı.

Iqtisadi sıxıntılar, çap olunan kitabların alınmaması da milli və dini mövzuda bədii əsərlərin çoxalmasına əngəl oldu. Buna görə də ədəbiyyatda yenidənqurma, keçmişin tənqidi əsas mövzu olsa da Rusiyanın bölgədəki işğalçılıq siyasəti hələ də olduğu kimi verilən bədii əsərlərə rast gəlinmir. Yazıçı və şairlər həyatlarını, dolanışıqlarını təmin etmək üçün bədii yara­dıcılıqdan çox başqa işlərlə məşğul olurlar. Teatrların durumu ağırlaşdığından yeni tamaşalar hazırlaya bilmirlər.

Qumuqlar Azərbaycanın lap yaxınlığında olan türk toplumu olmasına baxmayaraq ədəbi əlaqələrimiz kəsilmiş kimidir. Sovetlərin çöküşündən sonra milli məsələyə diqqət artsa da qumuq ədəbiyyatının son nailiyyətini özündə əks etdirən elə bir ciddi əsərə Azərbaycanda rast gəlinmir. Toplantılarda türkçülükdən, türk xalqlarının yaxınlaşmasından çox danışılsa da Rusiyanın təzyiqindən ehtiyatlanan Azərbaycan hökuməti qumuqlara 1920-ci illərdə olduğu kimi yardım edə bilmir. Nəinki yardım etmir, heç mövzunu gündəmə gətirmək, onlar üçün kadrlar hazırlanması qayğısına qalınmır. Televiziya və radiolarda ən yaxın qonşularımızdan olan qumuqlar haqqında verilişlər də yox dərəcəsindədir. Təkəmseyrək, az tirajla çap olunan qəzet-jurnallardakı kiçik nümunələri nəzərə almasaq son otuz ildə qumuq ədəbiyyatından Azərbaycan türkcəsinə çevrilmiş irihəçmli əsər yoxdur.

Qumuq ədəbiyyatı tarixinin öyrənilməsində əsas ağırlıq Abdulkadir Abdullatipovun üzərinə düşmüşdür. Indiyədək onun 8 monoqrafiyası, ali məktəblər üçün proqramları və. s. çap olunmuşdur. Qumuq ədəbiyyatşünaslarının fikrincə, Da­ğıs­tan xalqları içərisində qumuqların ədəbiyyatı Azərbaycan ədəbiyyatı ilə daha yaxından səsləşir.

Sonuc
Sovetlər Birliyinin çöküşü ərəfəsində M.S.Qorbaçovun baş­ladığı „yenidənqurma“ hərəkatı ədəbiyyata da öz təsirini gös­tərdi. Dağıstanda yaşayan qumuqlar „Tenglik“ adlı ictimai təş­kilatlarını qurdular. Salav Aliyev, Şeyit Xanım Alişeva kimi aydınlar bu təşkilatın öncüllərinə çevrildilər. Rusiyanın xüsusi xidmət orqanları milli dəyərlərə yiyə çıxmaq uğrunda başlanan hərəkatı zəiflətmək üçün çoxmillətli Dağıstan xalqları arasında nifaq saldı. Lakin siyasi sıxıntıya, iqtisadi çətinliklərə bax­ma­yaraq, bölgədə ədəbiyyat inkişafdadır.

Onlar ata-babalarının yaratdığı mənəvi sərvətlərə yiyələn­məyə, həqiqəti, öz köklərini öyrənib bədii dillə xalqa çatdır­ma­ğa çalışırlar, buna görə də qumuq yazıçı və şairlərinin yara­dicılığında publisistika son illər daha qabarıq şəkildə özünü gös­tərir. Bu proses qumuq ədəbiyyatşünaslarını keçmişə yenidən baxmağa, ədəbiyyat tarixlərini XIX yüzildə yaşamış Yırçı Ka­zakdan deyil, kökləri miladdan öncəyə gedən ümumtürk ədə­biyyatından başlamağa sövq edir.

Qumuq ədəbiyyatının Türkiyədə tanıdılmasında böyük xid­məti olmuş prof.dr. Çetin Pekaçar yazır: “Kumuk edebiyatının geliş­me­­sine katkı sağlayan şu şair ve yazarları da gösterebiliriz: H. Anvar, Ibrahim Kerimov, Absalam Askerhanov, Sracdin Tok­bolatov, Aliberiyev, Alipaşa Umalatov, Izamit Asekov, Ab­dulla Abakarov, Abdurahim Abdurahmanov, Muhtar Ali­yev, Patimat Abukova, Israpil Isayev, Akay Akayev, Biysoltan Hacimuradov, Abdulhamit Tatamov, Vahit Atayev, Maham­mat Kadırov, Abdulmecit Mecidov, Mahammatbek Osmanov, Ma­hammat-Şapi Minatullayev, Abzaydin Hamidov, Maham­mat Ata­bayev, Ahmat Caçayev, Sahadulla Abusuyev, Uzlipat Ib­rahimova, Mahammat-Nabi Halilov, Badrutdin, Abdul-Ke­rim Zalimhanov, Latip (Hacakayev), Mahammat-Amin Adil­ha­­nov, Şeyit-Hanum Alişeva, Atav Atayev, Caminat Kerimo­va, H.(Ha­ciyev) Bahavdin. Bu saydıklarımızın hepsi de Tan­çolpan der­gisinin 1994'te çıkan Xaligi Qumuq Şairler “Bugün­kü Kumuk Şairleri” özel sayısında seçme şiirleriyle yer almıştır.”

Badrutdin “Yoldaş” qəzetinə 1 iyul 2011-ci ildə verdiyi müsahibəsində ədəbiyyatın sabahına ümidlə baxdığını söyləyir və Musa Şixavovun, Kazim Kazimovun, Nabiyulla Maham­madovun, Gebek Qonaqbiyevin, Gereyxan Hacıyevin, Supiy­nat Mamayevanın, Gögürçün Atayevanın, Ruqiyat Ustarxa­no­vanın, Zulayxa Atakişiyevanın, Alpiyat Zakavovanın, Gülü­sümün adlarını çəkir (Harunov Reşit, 2011:1 iyul)

Çox təəssüf ki, Azərbaycanda Çetin Pekacar kimi qumuq ədəbiyyatını ardıcıl öyrənən və tanıdan, əlaqələri yeni mərhə­lədə və yeni baxışla işıqlandıran bir araşdırıcıya rast gəlmirik. Elmi texniki inkişafın belə sürətlə gəlişdiyi bir dövrdə, bil­gisayarın hər şeyi asanlaşdırdığı və sürətləndirdiyi bir zamanda Azərbaycanda qumuqlara maraq 1920-ci illərdəki qədər ol­maması ürəkağrıdıcı bir haldır.

ЛИТЕРАТУРА KУМСKСKИХ ТЮРKОВ В ПРОШЛОМ И НАСТОЯЩЕМ
Резюме: До ХIХ веkа в существующих источниkах мс не встречались с всражением kумсkсkая литература. После того, kаk Россия превратила Kавkаз в свою kолонию, и чтобс уkрепить здесь свои позиции, посеяла раздор среди народностей и всяkими способами удаляла их друг от друга. В этом вопросе испоkон веkов имеющую письменную литературу, тем не менее, тюрkов поделили на регионс, племена и kаждому племени присвоили свой новсй литературнсй язсk, историю литературс и историю.

В 1883 году в Санkт-Петербурге Мухаммед Эфенди Османов распространил первую kнигу на kумсkсkом наречии под названием “Ногайсkие и kумсkсkие теkстс” (Сборниk ногайсkих и kумсkсkих песен, преданий, поговороk, пословиц). Собраннсе у kумсkов Шумерсkий дастан “Минkуллнун йсрс”, “Билгамсс”, сkазkа “Энилигим, Сенилигим, Эшkини ач” вновь борьба шумерсkого kозла с волkом (или борьба kозла со львом), “Сkазkа о Бозоглане”, Бамси Бейреk из “Kитаби - Деде Kоргуд”а, Борьба ангела смерти с героем йсрсна “Джават бий”, напоминает Дели Домрула из “Kитаби - Деде- Kоргуд”а, Сkазkа “Kероглу” схож с дастаном “Kероглу”. Таkие сходства встречаются не тольkо в фольkлоре, но и в письменной литературе.

В последнее время история письменной литературс kумсkов связсвают с именем Kамал Умми Нури, жившим в XВ веkе. Его распространеннсе стихи близkи ни сkольkо нснешнему kумсkсkому, стольkо Азербай­джан­сkому и Турецkому наречию.

В последнее время принято считать, что история и литература kумсkов берет свое начало у шумер. Повсшен интерес k изучению общетюрkсkой литературс в kонтеkсте истории литературнсх памятниkов.

На протяжении долгих лет советсkое общество kаk бс ни старалась исkусственно сформировать kумсkсkую литературу, собраннсе образцс kумсkсkого фольkлора, даже произведения современнсх kумсkсkих писателей отличаются своим наречием, но по образу мсшления, стилю, теме, по словарному составу они являются одним и слоев общетюрkсkой литературс.

В статье рассkазсвается о творчестве и жизненном пути таkих kумсkсkих писателей, kаk Умму Kамал(XВ в.), Абдурагман Атлсбоюнлу (XИX в.), Йсрчс Kазаk (1830-79), Магомед Аранди Османов (1838-1904), Авусупиян Аkаев (1872-1931), Мaнaй Алибеkов (1861-1920), Нухай (1865-1919) и Зейналабид (1865-1919) Батмирзоевс, Абдулла Магамедов (1864-1937), Темирболат Бийбулатов (1879-1942), Наби Ханмурзаев (1893-1950), Багаутдин Астемиров (1898-1967), Алимпаша Салаватов (1901-42), Юсур Гереeв (1903-1941), Авдулвагап Сулейманов (1909-95), Aтгай Гаджаматов (1910-98), Kaмил Султан (1911-2002), Расул Расулов (1912-77), Aнвар Гаджиев (1914-92), Ибрагим Kеримов (1922), Магаматсолтан Яхияев (1923-2007), Сраджидин Тоkблатов (1923), Шарип Алибериев (1926), Абдулла Абаkаров (1928), Абдулмажид Маджидов (1936), Магомадпаша Минатуллаев (1937), Магомаднаби Халилов(1941), Бадрутдин Магамадов (1943), Шеит Ханум Алишева (1949), Атав Атаев (1949), Жеминат Kеримова (1949), Багавутдин Гаджиев (1950), Супиан Мамаева (1958), Абдулkерим Залимханов, Набиулла Магометов и др.

Kлючевсе слова: Литература Азербайджансkих и Kумсkсkих тюрkов, Сkазkи “Минkуллнун йыры”, “Бозоглан”, общетюрkсkая литература