106
itaətkarlığına nail olmaq məqsədilə müxtəlif üsullar axtarıblar. Mühüm tarixi
dövrlərdən olan quldarlıq quruluşunda faktiki olaraq qulların haqqı ödənilməyən
əməyindən istifadə edilirdi. Sonrakı feodal quruluşunda da feodallar öz
təhkimçiliyində olan rəiyyətlərinin əməyini istismar edərək, onlara yalnız yaşaması
üçün
zəruri olan qədər əmək haqqı verirdilər. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində
kapitalist
quruluşunun bütünlüklə ayaq üstə durduğu dövrlərdə də işəgötürənlər öz
məqsədlərinə nail olmaq üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edirdilər. Onlardan
başlıcaları bunlar olmuşdur:
"Qara siyah
ı"ların tərtibi. Bu zaman əmək haqqının yüksəldilməsini, əmək
şəraitinin yaxşılaşdırılmasını tələb edən aktiv fəhlələrin ad və soyadları xüsusi
siyah
ılara salınırdı. Və bir-birilə həmrəylik nümayiş etdirən sahibkarlar belə
siyah
ılarda adı olan fəhlələri öz firmalarında işə götürmürdülər.
İkinci üsul - lokautdur. Bu zaman fəhlələri öz tələblərindən və tətildən əl
çəkməyə məcbur etmək üçün sahibkarlar müəssisəni müvəqqəti olaraq bağlayıb
işçiləri kütləvi surətdə işdən çıxarmağa üstünlük verirdilər. Sahibkarlar bu müddət
ərzində zərərə dözərək, məvacibsiz qalan fəhlələri ölüm aclığına qədər işsiz
qoyurdular.
Üçüncü üsul - "
ştreykbrexerlərin tutulması"dır. Sahibkarlar yüksək maaş tələb
edən aktiv fəhlələri işdən qovur və onların yerinə daha az maaşla işləməyə razı
olanları (ştreykbrexerlər) işə götürürdülər. Ştreykbrexerlər - satqınlar, xainlər
mənasında işlədilir.
Dördüncü üsul - "
sarı itlər" kontraktlarıdır. Bu üsula görə, hər bir fəhlə ilə fərdi
kontrakt
imzalanırdı ki, həmin fəhlə yeni həmkarlar təşkilatı yaratmır və mövcud
olanların heç birinə daxil olmur, eləcə də əmək haqqının artırılması uğrunda
mübarizə aparmır. Əgər, fəhlələr bu şərtə əməl etməzlərsə, onda onlar dərhal işdən
azad edilirdi.
Əlbəttə ki, bir çox hallarda muzdlu fəhlələr belə şərtlərlə razılaşmır,
işə götürənlərin bu cür siyasətinə etiraz edir və özünün əməyinə görə ödənilməli
olan
haqların qaldırılması uğrunda müxtəlif vasitələrlə mübarizəyə üstünlük
verirdilər. Bu məqsədlə, onların istifadə etdikləri çoxsaylı mübarizə üsullarına
aşağıdakıları aid etmək olar.
1.
Tətil - müəssisədə iş fəaliyyətinin işəgötürənin əmək şəraitini yaxşılaşdırmağa
və ya maaşları artırmağa razı olmadığı müddətdə dayandırılması deməkdir.
2.
İkinci üsul daha maraqlıdır. Ona "qayda üzrə iş" deyilir. Bu halda - işçilər işi
dayandırmır, lakin bütün tələblərə və təlimatlara ciddi surətdə əməl etməklə çox asta
templə işləyirlər. Belə olan halda, həmin müddət ərzində əməyin məhsuldarlığı
azalır və son nəticədə də ona müvafiq olaraq sahibkarın mənfəəti aşağı düşür. Bu
üsuldan ilk
dəfə olaraq dünya praktikasında italyalı fəhlələr istifadə ediblər.
3.
Həmkarlar ittifaqlarının təşkili. Həmkarlar ittifaqı eyni peşədən olan fəhlələrin
və ya öz müəssisələrinin eyni profilli sahə işçilərinin əmək hüquqlarını, sosial
maraqlarını qorumaq məqsədilə yaradılmış birliyidir. Bu birliyin gücü ilə
işəgötürənləri əmək şəraitini yaxşılaşdırmağa, həmkarlar təşkilatlarının üzvlərinin
məvaciblərini artırmağa məcbur etmək məqsədi güdülürdü.
107
XX
əsrin əvvəlləri və ortalarında əmək bazarında alqı-satqı bütün mübarizə
üsullarından istifadə edilməklə aparılırdı. Bu tarix həmkarlar ittifaqlarının
fəaliyyətinin çiçəkləndiyi dövrdür. Bu dövr də məhz həmkarlar ittifaqlarının aktiv
fəaliyyəti və təzyiqi ilə yüksək inkişaf etmiş hazırki dövlətlərdə işləyənlər çoxsaylı
sosial
problemlərinin həllinə nail olmuşdur.
XX
əsr həm də bu ölkələrdə həmkarlar ittifaqı hərəkatlarının süqutunun
başlandığı dövr olaraq da yadda qalır.
Məsələn, 50-ci illərin sonunda ABŞ-da həmkarlar təşkilatlarında işçilərin 35
faizi
cəmləşmişdirsə, 90-cı illərdə onların xüsusi çəkisi 17 faizdən də aşağı
düşmüşdür. Fransada 90-cı illərlə həmkarlar ittifaqlarında fəhlələrin 12 faizi təmsil
olunurdu.
Bu
dəyişiklik onunla izah olunur ki, bu ölkələrdə bazar iqtisadiyyatının inkişafı
artıq sosial təmayülə meyllənmişdir. Deməli, işəgötürənlə işçi arasındakı
ziddiyyətlər və ikincilərin müvafiq birliklər vasitəsi ilə mübarizəsi iqtisadiyyatın
yüksək inkişafı şəraitində səngiyir. Lakin bazar münasibətlərinə yenicə qədəm
qoymuş dövlətlərdə işəgötürənlə işçi arasındakı münaqişələr mövcud olduğundan,
bu tip
ölkələrdə hələ də həmkarlar ittifaqının yaradılması aktual problemlərdən
hesab olunur.
Xatırladaq ki, 1990-cı illərin əvvəllərində respublikamıza xarici investisiyaların
axını başlayarkən, əcnəbi sahibkarların ən birinci sualı ondan ibarət idi ki, sizdə
h
əmkarlar təşkilatı varmı? Sovet dövründən bizə miras qalan və əslində işçilərin
maraqlarını formal şəkildə müdafiə edən və onu qorumaq qabiliyyətinə malik
olmayan h
əmkarlar təşkilatının mövcudluğu onları xeyli sevindirmişdi.
Təcrübə göstərir ki, hansı ölkələrdə ki, xalqın həyat səviyyəsi yüksəkdir, həmin
ölkələrdə əmək bazarındakı münasibətlər nisbətən az problemlərlə qurulur.
Bu gün
dünyanın əksər ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda iş qüvvəsinin
alqı-satqı mexanizmi 2 variantda həyata keçirilir: fərdi əmək kontraktları və
kollektiv
müqavilələrlə.
Fərdi əmək kontraktı-işəgötürən və işçilər arasında əmək şəraiti, əmək haqqının
h
əcmi və ikitərəfli danışıqlar nəticəsində əldə olunan digər şərtlər daxilində
bağlanmış sazişdir.
Kollektiv
müqavilə ondan nə ilə fərqlənir? İlk növbədə, işçilər həmkarlar ittifaqı
təşkilatlarına yazılmaq hüququna malik olur ki, bu da əmək münasibətlərinin bütün
aspektlərini əhatə etməklə, hər iki tərəfin maraqlarını nəzərə alır. 1998-ci ildə yapon-
amerikan avtomobil
şirkətinin rəhbərliyi və həmkarlar ittifaqı arasında bağlanmış
kollektiv
müqavilədə qeyd olunur:
"Ümumi
məqsədlərə nail olmaq üçün işçilərin yaşayış şəraitinin keyfiyyətinin
yüksəldilməsi və bu işin dəstəklənməsi vacibdir. Çünki, belə olan halda onların
ailələri də bir komanda olaraq ucuz qiymətə daha yaxşı avtomobil buraxılışı
barəsində düşünməyə məcbur olur və elə bil ki, bu məqsədlə özünə əlavə bir öhdəlik
götürür".
Müqavilədə işçilərin şirkətin prinsip və qaydalarına müvafiq surətdə əməl
Dostları ilə paylaş: |