Фуат рясулов

 122 
olunur. Bura vergi, 
dövlətin pul kredit siyasəti  və s. aiddir. 
Ümumiyyətlə,  hər  bir  ölkədə  iqtisadiyyatın  inkişafı  tsiklik  xarakter  daşıyır. 
Artım  dövründən  sonra  stabillik  dövrü,  sonra  isə  tənəzzül  dövrü  gəlir.  Bəzən 
tənəzzül xeyli vaxt aparır, uzanır. Onda bu dövrü durğunluq adlandırırlar. Müəyyən 
dövrdən sonra iqtisadiyyatda canlanma müşahidə olunur.  
Tsiklik 
inkişafın qrafiki təqdimatı belədir. 
 
 
Əmtəə istehsalı 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ümumi tendensiya 
 
 
 
 
 
 
Pik 
 
 
 
 
 
 
 
Artım                                             Eniş 
 
 
Tənəzzül 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Zaman 
Şəkil 32. Tsiklik inkişaf əyrisi 
 
İqtisadiyyatın  inkişafında  tsiklik  xarakterdən  qaçmaq  heç  bir  ölkəyə  nəsib 
 
olmayıb.  Lakin  sürətli  dəyişikliklərdən,  dərin  tənəzzüldən  yaxa  qurtarmaq  və   bu 
əyrini düzəltmək hər bir ölkənin məqsədi olub.  
İqtisadi  tsikllər  iqtisadiyyatında  real  ÜDM-in  artımının  və  tənəzzülün 
əvəzlənməsini əks etdirir. 
Tipik iqtisadi 
tsikllər 4 fazadan təşkil olunmuşdur. 
- Böhran dövrü (
tənəzzül); 
- 
Durğunluq dövrü; 
- Canlanma dövrü; 
- 
Yüksəliş dövrü (pik). 
Sonradan 
yenə böhran dövrü başlayır və bütün tsikl təkrarlanır.  
Yüksəliş  dövrü  ərzində  ÜDM  və  istehsal  gücləri  artır,  əhalinin  məşğulluq 
səviyyəsi yüksəlir və əmək haqqı ilə qiymətlərdə də artım tendensiyası baş verir. 
Durğunluq dövrü ərzində isə əsasən hər şey əksinə nəzərə çarpır. Bu dövr üçün 
yüksək işsizlik səviyyəsi, istehsal gücünün kifayət qədər istifadə edilməməsi, ÜDM-
in 
azalması, əmək haqqı və qiymətlərin aşağı düşməsi xarakterikdir. 
Biz bilirik ki, isteh
salçılar həmişə öz məhsullarını mümkün qədər yüksək 
qiymətə satmağa çalışırlar. Lakin tənəzzül vaxtı qiymət və  xərclərin səviyyəsi aşağı 
ola 
bilər. Digər hallarda isə, məsələn yüksəliş dövrü ndə istehsalatın həcmi yüksəlir, 
qiymətin səviyyəsi artır. 

---

 123 
 
MƏCMU TƏKLİF, MƏCMU  TƏLƏB 
 
Məcmu  təklif müəyyən dövr  ərzində ölkə şirkətlərinin istehsal etməyə və 
satmağa hazır olduğu əmtəə və xidmətlərin ümumi  miqdarıdır. O, qrafikdə AC 
kimi 
təsvir olunur, qiymət səviyyəsi, iqtisadiyyatda  istehsal gücü və xərclərin 
ölçüsündən asılıdır. 
 
 
     
Bütün 
məhsulların 
 
 
qiymətlərinin orta 
 
 
səviyyəsi 
 
 
  AC 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
     AD 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
         Real ÜDM 
Şəkil 33 
 
Məcmu tələb  - müəyyən dövr ərzində iqtisadiyyatın ayrı-ayrı bölmələrində 
xərclənməyə  hazır   olan  pulun  ümumi  miqdarıdır.  O,  qrafikdə  AD  ilə  təsvir 
olunur, isteh
lakçıların, istehsalçıların və dövlətin xərclərinin miqdarını göstərir. 
Başqa  sözlə,  məcmu  tələb  iqtisadiyyata  bütün  təsərrüfat  subyektlərinin  ümumi 
xərclərini  ifadə  edir.  Bura  insanların   əldə  etdiyi  avtomobillərin,  ərzaqların, 
paltarların və digər nemətlərin ümumi alışı daxildir. Şirkətlər tərəfindən dəzgah və 
avadanlıqların, dövlət tərəfindən təyyarə, kompüter və s. alışı da bura aiddir. 
Məcmu  tələb  və  məcmu  təklifin  əyrisi  mikroiqtisadiyyatda  tələb  və  təklif 
əyrisinə  oxşardır.  Xatırlayırsınızsa, həmin  əyri  konkret  məhsula  tələbi  və  təklifi 
xarakterizə edirdi. 
 
Bu  qrafikin  üfüqi  oxunda 
iqtisadiyyatın  məcmu  istehsalı  (real  ÜDM),  şaquli 
 oxunda 
isə qiymətlərin ümumi səviyyəsi göstərilir. 
Belə olan halda iqtisadiyyatda tarazlığa nə zaman nail olunur? Tarazlıq deyəndə 
biz 
nəyi nəzərdə tuturuq? 
Makroiqtisadi 
tarazlıq qiymətin ümumi səviyyəsində qurulur. 
Burada 
şirkətlər  alıcıların  almaq  istədikləri  məhsulu  istehsal  edir  və  satırlar. 
Tələb və təklifin bu  modeli  ölkənin bütövlükdə ayrıca bazarlarını birləşdirir. Buna 
görə  də  bizim  qrafikdə  ayrıca  məhsulun  qiyməti  əvəzinə   qiymət  səviyyəsi  və  hər 
məhsulun miqdarı əvəzinə istehsalın real həcmi təsvir olunur. 
Belə  olan  halda,  sual  meydana  çıxır.  Nə  üçün  məcmu  tələb  əyrisi  soldan  sağa 
sürüşür və aşağı meyllənir? 

---

 124 
Yadınızdadırsa,  biz  konkret  məhsul  haqqında  danışanda  tələb  əyrisinin 
h
ərəkətini gəlir və əvəzləmə effekti ilə başa salırdıq. 
Məcmu tələbin əyrisinin hərəkətini isə 3 amillə izah etmək mümkündür. 
-faiz 
dərəcəsinin effekti; 
-real 
xəzinə qalıqlarının effekti; 
-idxal 
alışlarının effekti. 
Bu 
effektlərin mahiyyətinə bir az dərindən nəzər yetirək. 
Faiz 
dərəcəsinin  effekti.  Biz  hesab  edirik  ki,  pul  kütləsinin  həcmi,  daha 
doğrusu,  iqtisadiyyatda  pulun  miqdarı  müəyyən  dövr üçün  sabit  qalır.  Nə  vaxt  ki, 
qiymət  səviyyəsi  artır, onda  istehlakçılara alış-veriş  üçün  daha  çox  məbləğdə  pul 
lazım  olur.  Sahibkarların  da  əmək  haqqının  ödənilməsi,  xammal  və  materialların 
alışı  üçün  daha  çox  məbləğdə  pula  ehtiyacı  yaranır.  Beləliklə,  qiymətin  yüksək 
səviyyəsi  pula  tələbi  daha  da  artırır.  Biz  artıq  qeyd  etmişdik  ki,  müəyyən  zaman 
çərçivəsində  iqtisadiyyatda  pul  kütləsinin  həcmi  dəyişilməzdir,  deməli  pullardan 
istifadə qiyməti - faiz dərəcəsi artır. 
 
 
 
 
 
 
Kreditor-pul 
verən, debitor-pul borclu olan şəxsdir. 
Bizə  məlumdur  ki,  şirkətlər,  bəzən  isə  fiziki  şəxslər  banklardan  pulu  kreditə 
götürürlər.  Bununla  bərabər  bank  həmin  şirkət  və  fiziki  şəxslərə  krediti  müəyyən 
faizlə verir. Faizin böyüklüyü faktiki olaraq risk səviyyəsini əks etdirir. 
Əgər,  hər  hansı  bir  səbəb  üzündən  iqtisadiyyatda  vəziyyət  sabit  deyilsə,  onda 
bank  kredit 
verərkən  daha çox risk  edir. Deməli  o, kreditin  faiz  dərəcəsini  mütləq 
artırmalı, yəni krediti daha bahalı  faizlə verməlidir. Adətən faiz dərəcəsinin artımı 
şirkətlərin  və  istehsalçıların  xərclərinin  ixtisar  edilməsinə,  yəni  məcmu  tələbin 
azalmasına gətirib çıxarır. 
Real 
xəzinə qalıqlarının effekti.  
Məsələ  burasındadır  ki,  insanlar  öz  maddi  vəsaitinin  bir  hissəsini  gələcəyə 
yönələn fəaliyyət məqsədilə yığım  üçün ayırırlar, yəni əmanətə qoyurlar. 
Qiymətlərin  yuxarı  səviyyəsində  bu  əmanətlərin  real  alıcılıq  qabiliyyəti  azalır. 
İnsanlar kasıblaşır və öz xərclərini ixtisara salırlar. 
İdxal alışlarının effekti. 
Biz  ÖDM-in  h
esablanmasını araşdıranda gördük  ki, idxal (əmtəələrin xaricdən 
alınması)  və  ixrac  (əmtəələrin  xaricə  satılması)  məcmu  xərclərin  əsas 
komponentlərindən biridir. Onlar ÖDM-i artıra və yaxud azalda bilər.  
Əgər  ölkəmizdə  istehsal  edilən  əmtəə  və  xidmətlərin  qiyməti  xaricdə  istehsal 
olunanlarla 
müqayisədə baha  olarsa, onda insanlar yerli məhsullara nisbətən, idxal 
məhsullarını almaüa üstünlük verəcəklər. 
Фаиз дяряжяси
 
-кредиторун дебитордан алдыьы 
пул мябляьинин фаизля артымынын ифадясидир. 
 

---