1 azərbaycan respublġkasi təHSĠl nazġRLĠYĠ azərbaycan döVLƏt bəDƏn təRBĠYƏSĠ VƏ Ġdman akademġyasi süleyman Hüseynov, Elvira Qaracayeva azərbaycan dġLĠ VƏ NĠtq məDƏNĠYYƏTĠ (Dərslik)
Yüklə 2,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Dirilik birlikdədir; El gücü, sel
333 Bədii əsərlərdə cümləni təşkil edən sözlərin əvvəlində və ya axırında eyni, yaxud oxşar samitlərin işlənməsi sözləri, söz birləşmələrini, cümlə, beyt və bəndləri musiqili, ahəngdar edir, öyrənilməyə, yadda saxlanmağa böyük kömək olur. S.Rüstəmin “Çapayev” adlı şeirində ç samitinin tez-tez təkrarı çınqıllı, daşlı yollarda nallı atın dırnaqlarından qopan səsləri xatırladır:
Əlindən sevinc qapaq.
Səs düzümündən məharətlə istifadə obrazlılıq, ahəngdarlıq yaratmağa hesablanır. Nitqdə ahəngdarlıq törədən vasitələrdən yalnız şərait və məqamdan asılı olaraq istifadə xoş avazlan- maya səbəb olur.
ratmaq, lüzumsuz təkrara yol verməmək, fikrin daha təsirli və dəqiq ifadə edilməsi məqsədilə rəngarəng dil vahidlərinin işlə- dilməsi çox zəruridir. Bu cəhətdən sinonimlərin üslubi imkan- ları genişdir. Öz nitqini quran şəxs eyni mənanı müxtəlif üslubi çalarlıqda ifadə edən sinonim cərgəyə müraciət edib lazimi sö- zü seçib işlədir. Semantik məna sahəsi imkan verir ki, biz bir fikri şəraitdən, üslubi münasibətdən, subyektiv mövqedən asılı olaraq müxtəlif sözlərlə işlədə bilərik. Məs.: böyük-yekə-iri-nə-
334 Ümumiyyətlə, sinonimlər nitqdə lüzumsuz təkrardan qaç- maq, məzmundan asılı olaraq müəyyən məna koloriti yarat- maq, fikri dəqiq və daha incə məna çalarında çatdırmaq üçün əvəzsiz dil vasitəsidir. Əlbəttə, hamı eyni dərəcədə məqbul sinonimlərdən istifadə edə bilmir, çünki bu hal şəxsin söz ehti- yatının səviyyəsindən asılıdır. Müşahidələr göstərir ki, kifayət qədər söz ehtiyatına malik olan şəxs nəzərdə tutduğu fikri (cümləni) çadırmaq üçün söz seçməkdə çətinlik çəkmir, zəngin dil vasitələrindən bacarıqla yararlandığından onun nitqi təsir gücünü, ifadəliyini artırmış olur. Nitq prosesində təzadlı, ziddiyyətli hadisə və faktları qaba- rıq, eyni zamanda obrazlı şəkildə nəzərə çatdırmaq məqsədilə antonim söz və ifadələrdən istifadə olunur. Obrazlıq yaratma- ğa xidmət edən antonimlər üslubi vasitə kimi əks və ziddiy- yətli cəhətləri daha qabarıq nəzərə çarpdırmağa yardımçı olur. Məs.: doğma-ögey, cənnət-cəhənnəm, keçmiş-indi, isti-soyuq, cavan-qoca, ağlamaq-gülmək, sevinc-kədər və s. bu kimi an- tonimlər hər gün dəfələrlə nitqimizdə yan-yana işlənir. Nitq mədəniyyətində obrazlıq yaradan, fikri yığcam və mən- tiqi çalarlıqla diqqətə çatdıran ifadə vasitələri içərisində frazeoloji birləĢmələr, idiomlar, ibarə, hikmətli söz, zərb-məsəl və atalar sözləri əhəmiyyətli yer tutur. Nitqin emosionallığını, obrazlıq və ifadəliyini artıran ən təsirli dil vasitəsi frazeologizmlərdir. Fra- zeoloji ifadələr məcazi məna kəsb etməklə fikri sözlərə nisbətən daha yığcam və obrazlı ifadə edir. Onların böyük bir qismini əmələ gətirən sözlər, bir növ, daşlaşıb sabit vəziyyətə düşmüşdür. (15. səh.48) Məs: üz çevirmək (incimək), ayaq döymək (hey gedib-gəlmək), ağzını aramaq (fikrini öyrənmək), ağzına dil at- maq (yadına salmaq), kipriyi ilə od götürmək (çox çətinliklə yaşamaq), quĢu gözündən vurmaq (düz və dəqiq demək), əldən düĢmək (yorulmaq), nəfəsi kəsilmək (tamam yorulmaq), gözü- nün kökü saralmaq (hey gözləmək), gözü yolda qalmaq(hey baxmaq), gözü yol çəkmək (fikrə getmək), gözünü yollara dik-
335 mək (hey baxmaq), baĢ sındırmaq (çox düşünmək), dəridən-qa- bıqdan çıxmaq (çox çalışıb işləmək), qabıq qoymaq (çox işlə- mək), ölüb yerə girmək (bərk utanmaq), bir köynək ət tökmək (bərk xəcalət çəkmək), qanadının altına almaq (himayə etmək),
birləşmələrdə ifadəni yaradan komponentlər öz əvvəlki leksik mə- nalarından əlaqəsini kəsib uzaqlaşmış olur. Onlar dildə sözlər ki- mi neçə yüz illərdir ki, mövcuddür və hamı tərəfindən hazır şək- ildə götürülüb işlədilir. Nitq prosesində dilin bu ifadəlilik vasi- təsindən nitqi qüvvətləndirmək, məna gözəlliyi və rəngarəngliyi yaratmaq məqsədilə istifadə olunur. Nitqin məcazi söz və ifadə- lərlə zəngin olması dilin adi danışıq, məişət üslubunu da maraqlı, eşidilməli edir. Frazeoloji birləşmələri məqsədəuyğun işlətməyi bacaran insanların nitqi öz gözəlliyi, rəngarəngliyi və xəlqiliyi ilə seçilir, dinləyənlərdə və oxuyanlarda xoş ovqat yaradır. Xalq zəkasının, xalq müdrikliyinin ümumiləşdirilmiş bədii ifadəsi olan atalar sözləri, zərb-məsəllər və aforizmlər nitqi rövnəqləndirir. İs- tər səslənməsinə, istərsə də mənasına görə deyilən, yazılan fikrin yığcam, müdrik və obrazlı ifadəsinə yardımçı olan atalar sözləri və zərb-məsəllər tərbiyəvi mövzuda aparılan söhbətlərdə olduqca faydalıdır, deyilənləri əsaslandırmaq, dinləyənləri nəyə isə inan- dırmaq, nədənsə çəkindirmək, düşündürmək üçün əhəmiyyətlidir. Məs: Dirilik birlikdədir; El gücü, sel gücü; El sevəni aləm sevər;
Hər kəs atalar sözləri və zərb-məsəllərdən həyatın müxtəlif sahələrinə aid mövzularda yerində və məqsədəmüvafiq şəkildə
Yüklə 2,87 Mb. Dostları ilə paylaş:
|