Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan müƏLLİMLƏR İnstitutu

 

136 

5.

 

Rüstəmov F.A. Şərqdə pedaqogika tarixi. Bakı: Nurlar, 2002. 

6.

 

Rüstəmov F.A. Pedaqogika tarixi. Bakı: Nurlar, 2010. 

7.

 

Əlibəyzadə  E.M.  Azərbaycan  хalqının  mənəvi  mədəniyyət 

tariхi (İslamaqədərki dövr). Bakı: Gənclik, 1998. 

8.

 

Hüseynzadə R.L.Qədim və orta əsrlərdə Azərbaycanda tərbiyə, 

təhsil və pedaqoji fikir. Bakı: Nurlar, 2007. 

9.

 

İmadəddin  Nəsimi.  Mən  bu  cahana  sığmazam.  Bakı:  Gənclik, 

1991. 

10.

 

Məmmədov K.A. Şərq pedaqoji fikir tarixindən (Tədris vəsaiti). 

Bakı: Mütərcim, 2011. 

11.

 

Qumilyоv L.N. Qədim türklər. Bakı: Gənclik, 1993. 

12.

 

Şükürlü  Ə.  Qədim  türk  yazılı  abidələrinin  dili.  Bakı,  Maarif, 

1993. 

13.

 

Seyidov F.Ə. Soy kökümüzdən gələn pedaqoji fikir. Bakı, 2004. 

14.

 

Seyidov  F.Ə.  Türk  xalqlarının tərbiyə  və  məktəb  tarixinə dair. 

Bakı: Sevinc, 1997. 

15.

 

Mövlana Dərgahından Əsintilər. Bakı: İpək yolu, 2008. 

16.

 

İslam əxlaqı. Bakı: 2008. 

 

 

 

---

 

137 

 

 

 

V fəsil 

 

KLASSİK QƏRB VƏ RUSİYA PEDAQOJİ FİKRİNDƏ 

TƏRBİYƏ MƏSƏLƏLƏRİNƏ BİR NƏZƏR 

 

 

Əhatə olunan məsələlər: 

 

5.1. Avropa klassiklərinin tərbiyə və təhsil haqqında fikirləri 

5.2. Rusiya klassiklərinin tərbiyə haqqında fikirləri. 

 

 

---

 

138 

 

5.1. Avropa klassiklərinin  

tərbiyə və təhsil haqqında fikirləri 

 

Yan  Amos  Komenskinin  tərbiyə  haqqında  fikirləri.  XVII 

əsrdə  yaşamış  çex  pedaqoqu  Yan  Amos  Komenski  (1592-1670) 

elmi  pedaqogikanın  banisi  hesab  olunur.  O,  92  əsərin  müəllifidir. 

Komenskinin  “Böyük  didaktika”  əsəri  pedaqoji  fikrin  ən  dəyərli 

əsərlərindən  biri  hesab  edilir.  O  bu  kitabında  didaktikanın  nəzəri-

pedaqoji  əsaslarını,  kollektiv  sinif  dərs  sisteminin  pedaqoji  əsasla-

rını işləmişdir. 

Humanizm və demokratiklik Komenski dünyagörüşünün  əsa-

sını təşkil edir. Y.A.Komenski pedaqogikasını təbiətəmüvafiqlik pe-

daqogikası adlandırırlar. Onun fikrinsə insan təbiətin bir hissəsi ol-

duğundan  onun  tərbiyəsi  də  təlimi  də  təbiətin  qaydalarına  tabe  ol-

malıdır: “Təbiət hər yerdə bizə nümunə göstərir”. O, təbiəti müəllim 

hesab  edir  və  Siseronun  “....  əgər  bir  rəhbər  kimi  biz  təbiətin 

arxasınca getsək, heç bir zaman azmarıq” – fikrinə haqq qazandırır. 

Buradan belə nəticə çıxır ki, uşaq da təbiətin bir hissəsi olduğundan, 

onun  tərbiyəsi  də  təbii  yolla  getməlidir.  Məktəb  bütün  qaydalarını 

dəqiq olaraq təbiətdən götürməlidir. “Balıqlar suya, ağaclar meşə-

yə,  otlar  çəmənliyə  toplaşdığı  kimi,  uşaqlar  da  məktəbə  toplaş-

malıdır”. Komenski fərdi təlimin əleyhinə çıxmış, sinif-dərs siste-

mini, kollektiv təlimin zəruriliyini əsaslandırmışdır. Y.A.Komenski 

dövrünün  məktəb  sistemini  yaratmış,  onun  məqsəd  və  vəzifələrini 

müəyyənləşdirmişdir. O, məktəbi insanlıq, humanizm, əməksevərlik 

tərbiyə  edən  iş  emalatxanası  adlandırmışdır.  O,  elə  məktəblər 

açmağı tələb edirdi ki, orada hər iki cinsdən olan bütün gənclər bir 

yerdə  elmləri  öyrənə  bilsinlər.  Məktəbin  əsas  vəzifəsi  cəmiyyətdə 

ümumi müdrikliyi yaymaqdan ibarətdir. Y.A.Komenski yaş dövrlə-

rinə  uyğun  olaraq  məktəb  sistemini  belə  vermişdir:  1)  0-6  yaşa 

qədər  –  uşaqlıq  –  “Ana  qucağı  məktəbi”  –  ailədə  tərbiyə;  2)  6-12 

yaş – yeniyetmə - ana dili məktəbi – hər hansı yaşayış məntəqəsində 

yerləşən məktəb; 3) 12-18 yaş – gənclik – latın dili məktəbi – (gim-

naziya)  –  hər  şəhərdə;  4)  18-24  yaş  –  kişiləşmə  -  akademiya  – 

universitetlər. 

---

 

139 

Birinci  mərhələ  üçün  Komenski  “Ana  qucağı  məktəbi”  adlı 

vəsait də yazmışdır. “Ana qucağı məktəbi”ndə uşaqların ətraf aləm-

lə tanışlığı, xarici hiss üzvlərini inkişafı nəzərdə tutulurdu. 

Y.A.Komenski  təlim  prinsiplərinin  mahiyyətini  izah  edərək, 

aşağıdakı kimi təsnif etmişdir: 

1) əyanilik; 

2) şüurluluq; 

3) biliklərin möhkəmləndirilməsi; 

4) sistemlilik və ardıcıllıq; 

5) gücəmüvafiqlik. 

Y.A.Komenski  əyanilik  prinsipini  müəllimlər  üçün  “Qızıl 

qayda” adlandıraraq yazırdı: “Mümkün olan hər şeyi  duyğularla 

qavramağa  təqdim  etmək,  yəni  görünəni  –  görmə  duyğusuna, 

səsi  –  eşitmə  duyğusuna,  iyi  –  iybilmə  duyğusuna,  dadı  olanı  – 

dad  duyğusuna,  toxunula  biləni  –  lamisə  duyğusuna  təqdim 

etmək qoy müəllimlər üçün qızıl qayda olsun”. 

Y.A.Komenski tərbiyə məsələlərinə öz pedaqoji nəzəriyyəsin-

də  xüsusi  yer  ayırmışdır.  O,  hər  bir  xalqın  gələcəyini  və  rifahını 

yeniyetmələrin düzgün tərbiyəsində görürdü. 

Y.A. Komenski uşaqların tərbiyəsində  nümunəyə böyük  əhə-

miyyət verir və deyirdi: “Axı uşaqlar meymun kimidirlər. Onlar 

yaxşı və pis nə görsələr kənardan təhrik olmasa da, onu təqlid 

etməyə səy edirlər. Bu yolla onlar dərketmədən qabaq təqlid et-

məyi öyrənirlər. Mən bu zaman istər həyatdan, istərsə də tarix-

dən  götürülmüş  nümunələri  nəzərdə  tururam  və  ilk  növbədə 

həyatdan  alınmış  nümunələri  əsas  götürürəm.  Çünki  onlar 

uşaqlara  yaxındır  və  daha  qüvvətli  təsir  göstərir.  Belə  ki,  hər 

kəsdən  əvvəl  qoy  valideynlər  nümunə  göstərsinlər.  Özləri  ev 

intizamını  ciddi  gözləsinlər.  Müəllimlər  isə  qoy  başqaları 

arasında öz əxlaqı ilə seçilən ən yaxşı adamlar olsunlar”. 

Y.A.  Komenski,  tərbiyənin  qarşısına  aşağıdakı  vəzifələri  qo-

yurdu: 

1. Bizi əhatə edən xarici aləmi dərk etdirmək; 

2. İnsanın nə etməli olduğunu öyrətmək; 

3. Dinə sadiq, mömin insanlar yetişdirmək. 

Y.A.Komenskiyə  görə  tərbiyənin  aşağıdakı  metodları  vardır:   

1) Şəxsi nümunə; 2) nəsihət; 3) təmrinlər; 4) rəğbətləndirmə; 5) cəza. 

---