BuludHeyderEliyev indd

164
Respublikasının  dövlət  dili  türk  dilidir”.  Ulutxanovlar 
ailəsi, Əliyevlər ailəsi, Göyüşovlar ailəsi, Bakı şəhəri, birgə 
məktubdur: “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili azəri 
türkcəsidir”.  Əliyev  Rabil,  Sumqayıt  şəhəri:  “Azərbaycan 
Respublikasının  dili  türk  dilidir”.  Azərbaycan  Respubli-
kası ləzgi milli mərkəzi, Bakı: “Maddə 23-də Azərbaycan 
dili  istilahı  Stalinin  bir  kəlməsi  ilə  uydurulan  istilahdır”. 
XX əsrin 30-cu illərinə qədər mövcud olmuş adların birinin 
bərpası  təklif  olunur.  Aşağıdakı  vətəndaşlardan,  adlarını 
çəkəcəyəm,  məktublar  gəlib.  Lakin  bu  vətəndaşların  heç 
biri öz ünvanını yazmayıb. Hamısı da Azərbaycan Respub-
likasının dövlət dilinin türk dili yazılmasını təklif edir. On-
lar L.K.Kərimli, M.S.Nəsirov, Y.Q.Quliyev, S.A.Ağabəyova, 
R.Q.Kərimov,  F.X.Məmmədova,  S.X.Kərimovdur,  hamısı 
Bakı şəhərinin sakinləridir.
H.ə.əliyev: Onlar nə təklif eləyirlər?
Ş.əliyev: “Azərbaycan Respublikasının dövlət dili türk 
dilidir”. Təkliflər bundan ibarətdir. Bundan  başqa, hörmət-
li  professor  Ağababa  Rzayev  konstitusiya  komissiyasına 
dövlət dili ilə əlaqədar olan mübahisələrə aid çox maraqlı 
bir arayış təqdim etmişdir.
H.ə.əliyev: Əgər qısadırsa, buyurun.
Ş.əliyev: Bu arayış 1995-ci il noyabrın 1-də təqdim olu-
nub.  Hüquq  elmləri  doktoru,  professor  Ağababa  Rzayev 
tərəfindən imzalanmışdır. Arayış rus dilində tərtib olundu-
ğuna görə icazə verin arayışı rus dilində oxuyum.
H.ə.əliyev: Oxu.
Ş.əliyev:  1.  В.  1843  году  «Журнал  Министерства 
народного  просвещения»  писал:  «Татарско  дагенстан-
ское  наречие  по  грубости  слово  –  произведения  и  по 

---

165
неправильности  изменения  форм  очень  приближает-
ся к северным татарским диалектам, и далеко не имеет 
той гибкости и благозвучия, которым отличается наре-
чие азербйджанское». Это было написано в 1843 году в 
«Журнале Министерства народного просвещения».
2. Мирза Казем-Бек в статье «О языке и литературе 
персов до исламизма» (Архив в Казани) писал: «Очен 
интересно  было  бы  сделать  усердие,  исследования 
местных  наречий  Азербайджана.  Не  сомневаюсь,  что 
там можно найти много остатков древнего языка этой 
страны...».
3. Книга «Дербент – наме» по истории Азербайжана 
написана в конце XVI века. В 1851 году Мирза Казем-Бек 
перевел и издал ее на ангилийском языке. Мирза Ка-
зем-Бек  в  предисловии  к  ангилийскому  изданию  пи-
сал: «Я распологал пятью списками «Дербент – наме» 
список Кайзеровской библиотеки в Берлине, 2 списка 
Императорской Публичной библиотеки в Санкт – Пе-
тербурге,  список  Королевской  библиотеки  в  Париже, 
мой список из Дербента, все эти списки написаны на 
азербайджанском языке».
4. Рецензия Мирзы Казем-Бека на «Турецко татар-
скую хрестоматию» Будагова: «Каждая часть хрестома-
тии должна быть, по моему мнению, разделена на два 
отделения:  первое  –  содержащее  в  себе  статьи  чисто 
азербайджанского наречия, второе заключающее в себе 
статьи турецкого языка, с соблюдением строгой посте-
пенности в переходе с одного в другой», то есть разли-
чается азербайджанский язык и турецкий язык.
5.  Пысьмо  Мирзы  Казем-Бека  Совету  Казанского 

---

166
университета от 22 сентября 1849 года о необходимости 
преподавания  азербайджанского  языка  в  Казанском 
университете:  «Учреждение  кафедры  турецко  –  азер-
байджанского  языка  при  Казанском  университетете, 
в  центре  татарского  народонаселения  России,  безус-
ловно, принадлежит к числу замечательнейших улуч-
шений.  Определено  иметь  в  Казанском  университете 
воспитанников Закавказского края для занятия восточ-
ными  языкамы.  Этим  слушателям,  предназначенным 
к  службе  в  Закавказье,  необходимо  знание  местного 
азербайджанского языка составляющего единственный 
общий народный язык Закавказья, а следовательно, и 
необходимо  преподавание  этого  языка  в  Казанском 
университете».
6. Академик Дорн в своей рецензии на книгу М.Ка-
зем  –  Бека  «Общая  грамматика  турецко  –  татарско-
го  языка»,  изданную  в  1846  году,  писал:  «Особенной 
признательности  знатоков  заслуживают  поучения  о 
дербентском, а еще более – доселе почти вовсе не из-
вестном, но теперь выясненном Мирзой Казем – Беком 
азербайджанском языке, потому что оба имеют доволь-
но особенностей, поощряющих к дальнейшим изыска-
ниям,  и  преимущественно  азербайджанский,  весьма 
важный  для  наших  кавказских  училищ.  Можно  даже 
по справедливости сказать, что одни замечания, сооб-
щаемые  Казем-Беком  об  этом  наречии,  уже  придают 
его книге особенное достоинство».
H.ə.əliyev: Yaxşı, əyləş. Çıxış etmək istəyənlər? Milli 
Məclisin üzvü Yusif Səmədoğlu.
y.Səmədoğlu – Milli Məclisin üzvü, yeni konstitusiya 

---

167
layihəsini  hazırlayan  komissiyanın  üzvü:    Hörmətli  pre-
zident, hörmətli müşavirə iştirakçıları. Mənim dediyimdə 
elə bir orijinal fikir olmayacaq. Çünki mən bu fikri 1992-ci 
il dekabr ayının 22-də demişəm. Milli Məclisdə məsələ mü-
zakirə ediləndə mən o zaman Azərbaycanın dövlət dilinin 
türk dili olmasının qəti əleyhinə çıxanlardan biri olmuşam. 
Onu  da  yadınıza  salmaq  istəyirəm  ki,  rəhmətlik  İsmayıl 
Şıxlı da bu fikirdə olub və Milli Məclisdə bunun əleyhinə 
səs  verən  7  nəfərdən  indi  burada  oturanlar  da  var.  Mən 
ümumiyyətlə, bu fikirdəyəm ki, təbii ki, tarixi ekskurslar 
lazımdır,  tarixi  öyrənmək  lazımdır,  arxiv  sənədlərini  öy-
rənmək lazımdır. Amma çox zaman mənə elə gəlir ki, ta-
rixi ekskurslar bizi harasa “tupikə” aparır. Çünki bir sıra 
sənədlər üzə çıxarılır ki, orada “türk dili” ifadəsi işlənir, bir 
sıra sənədlər çıxır ki, “Azərbaycan dili” ifadəsi işlənir. Bü-
tün bunlar yəqin ki, gələcəyin işidir. Amma mən bugünkü 
real vəziyyətdən danışmaq istəyirəm. Mənim fikrim nə qə-
dər paradoksal görünsə də, onu demək istəyirəm ki, totali-
tarizm adlandırdığımız, sovet imperiyası adlandırdığımız 
dövrdə, 60-70-ci ildə Azərbaycan dili formalaşdı. Azərbay-
can dili yetkinləşdi və Azərbaycan dili sözün əsl mənasın-
da Azərbaycan dili oldu. Bu gün bizim danışdığımız – təbii 
ki, türk dilləri qrupuna daxil olan, yalnız bizim özümüzə 
məxsus, bu xalqa məxsus, bu məmləkətə məxsus Azərbay-
can  dilidir.  Mən Azərbaycan  yazıçısı, Azərbaycan  ziyalısı 
kimi  dəfələrlə  İstanbulda  olmuşam.  Ankarada  olmuşam, 
Bakıda bir sıra türk yazıçıları ilə görüşmüşəm. Sizi inandı-
rıram ki, mən onlarla söhbət eləyəndə onların danışığında 
sözlərin 40 faizini anlamıram. Bu, yəqin ki, mənim bisavad-
lığımdır. Amma o da ola bilər ki, bu mənim bisavadlığım 

---