C a n e r t a s L a m a n Big Bang Və Tanrı
Mütləq zaman və nisbi zaman
Yüklə 70,94 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mütləq zaman və nisbi zaman
148 Mütləq zaman və nisbi zaman Kantın antinomiyalarını “mütləq zaman” anlayışı- na görə təşkil etdiyi görünməkdədir. Bunun səbəbi Kantın Nyuton fizikasının dərin təsiri altında olmasıdır. “Mütləq zaman” anlayışına görə, kainatdan müstəqil bir şəkildə axan zaman vardır və kainat bu “mütləq zamanın” içində var olur. Halbuki Eynşteynin nəzəri olaraq ortaya qoyduğu və daha sonra müşahidə etdiyimiz məlumatlarla dəstəklənən “nis- bi zaman” anlayışına görə, zaman sürət və cazibə qüvvəsi kimi universal dəyişənlərdən təsirlənməkdədir, zaman- kosmos-maddə hamısı bir-birindən asılıdır, biri yoxdursa, digərlərindən bəhs edilə bilməz. Big Bang nəzəriyyəsi kaina- tın başlanğıc anını göstərərək Kantın antinomiyasının prob- lemini həll etmişdir. Həmçinin, Big Bang kainatın genişlənən dinamik sərhədlərini ortaya qoyaraq Aristotel kimi məhdud kainat və Cordano Bruno kimi sonsuz kainat dizaynlarından fərqli olaraq, dinamik olaraq genişlənən kainat modelini or- taya qoymuş, beləliklə, Kantın kosmosun məhdudmu, son- suzmu olduğuna dair antinomiyasına da son qoymuşdur. Kantın araşdırdığımız antinomiyasını tədqiq edən Vilyam Leyn Kreyqin gəldiyi nəticə də maraqlıdır. Kreyq Kantın anti-tezisinin kainatın başlanğıcı olmadığını isbat etmək əvəzinə, kainatın Səbəbi haqqında maarifləndirici məlumat verdiyini deyir. Kreyq bu nöqtədə Qəzalinin şərhlərinə to- xunur. Qəzalinin fikrincə, iki dənə vəziyyət ola bilərsə, bun- lardan birinin reallaşması, bunu reallaşdıran sərbəst seçkisi olan Şəxsi bir Varlığın olmasına dəlalət edir. Mexaniki ola- raq əzəldən bəri var olan səbəblərin nəticəsi əzəldən bəri var olmuş və ya heç olmamışdır, lakin Şəxsi bir Varlıq sərbəst iradəsi ilə kainatı istədiyi anda yaradır. “Mütləq zaman” ba- xımından mövzuya yanaşsaq, Şəxsi varlıq (Tanrı) kainatı nə vaxt yaradacağına əzəli zamanda qərar vermişdir. “Nisbi za- 149 man” baxımından mövzuya yanaşsaq, O, vaxtsız olaraq za- manın və kainatın başlanğıcını birlikdə yaradır. Buna görə də kainatın başlanğıcının səbəbi bu anda olduğu sualı da yenə azad iradəsi olan Şəxsi bir Varlığa ehtiyac olduğunu göstərir. Təktanrılı dinlərin müdafiə etdiyi Tanrı da belə azad iradəsi olan Şəxsi bir Varlıqdır. Beləcə, “Kainat niyə daha əvvəl yox, indi var oldu?” sualı ancaq Tanrı ilə əsaslandırıla bilər. Son- suz zaman baxımından yanaşsaq, Tanrı bunu azad iradəsi ilə seçdiyi üçün bu zamandadır. Başlanğıclı zaman baxımın- dan yanaşsaq, daha əvvəldən zaman olmadığı üçün bu sual etibarsızdır, kainat Tanrının zamanı başlatması ilə başlamış- dır. Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, “Tanrı əzəlidir” deyərkən Tanrının kosmos zamanı kimi bir zamanda sonsuz olduğunu düşünməməliyik. Bu ifadə Tanrının həmişə var ol- duğu mənasındadır. Tanrını kosmos zamanının xaricində, za- manın fövqündə və ya vaxtsız olaraq təsvir etmək daha doğ- rudur. Kosmos zamanı kainat ilə birgə yaradılmış, başlanğıcı olan bir anlayışdır. “Mütləq zaman” anlayışını yıxan “nisbi zaman” anlayışının başa düşülməsi bir çox fəlsəfi problemin daha yaxşı qiymətləndirilməsini təmin etməkdədir. (Növbəti kitablarımdan birində Tanrı və zaman əlaqəsini daha detallı bir şəkildə tədqiq etməyi planlaşdırıram.) Kosmos və zaman müşahidələrinin dizaynı Bu hissənin mövzusunun bir az xaricinə çıxaraq Kantın diqqət çəkdiyi insanın doğulandan bəri sahib olub, təcrübə ilə əldə etmədiyi “kosmos” və “zaman” müşahidələrinə dair düşüncəni araşdırmaq istəyirəm. Kantı ölümsüz edən bu düşüncəsi ilə nisbilik nəzəriyyəsinin məlumatları birləşdirilsə, insan şüurunun (və ya ruhunun) şüurlu di- zaynı üçün əhəmiyyətli əlavə bir sübut əldə ediləcəyi 150 qənaətindəyəm. Halbuki məchul yanaşma kainatda bir di- zaynın və ya məqsədin olmasının əsaslandırıla bilməyəcəyi qənaətindədir. Buna görə də Kantın özünün ortaya qoydu- ğu bir cəhət ilə Kantın bir iddiasının səhvini ortaya qoymaq maraqlı olacaq. Kant kosmos və zaman müşahidələrinin təcrübədən deyil, ağıldan gəldiklərini isbat etmək üçün ortaya müxtəlif sübutlar qoyur. Kiçik uşaqlar məsafələr haqqında heç bir fikrə sahib olmadan, xoşlarına gəlməyən şeylərdən uzaqlaşmaq və xoşlarına gələn şeylərə yaxınlaş- maq istəyirlər. Elə isə bunların yanında, qarşısında, xaricində olduğunu apriori (doğulandan, öncədən) olaraq bilirlər. Eləcə də, uşaq xarici dünyanın fərqinə varmadan “əvvəl” və “sonra” duyğusuna malikdir, əgər olmasaydı, xarici dünya- nı qəbul etməyə başlaya bilməz, bütün hissləri qatma-qarı- şıq olardı. Kosmos və zamanı hesaba qatmadan heç bir şeyi hazırlaya bilmərik. Bu qeyri-mümkünlük də bu hisslərin çöldən gəlməsələr belə zehində var olduqlarını göstərmiş olur. Həmçinin, həndəsənin həqiqətlərinin heç bir təcrübəyə ehtiyac olmadan doğruluğunun bilinməsini də Kant kos- mos və zaman hisslərinin zehində doğulandan, apriori ola- raq olduqlarının bir sübutu qəbul edir. Çünki bu həqiqətlər kosmos və zamana aiddirlər. Nisbilik nəzəriyyəsi kosmos və zamanı yalnız zehnin doğulandan bəri var olan (apriori) hissləri olaraq görən anlayışını yıxmış, bunun əvəzinə kos- mos-zamanın birliyini və zehnin xaricində bunların gerçək varlıqlar olduğunu göstərmişdir. Kantın kosmos və zaman qəbuluna zehnin doğulandan bəri sahib olduğunu göstərən dahilik tərəfindən yanaşması doğrudur. Lakin aydın olmaq- dadır ki, zehində doğulandan bəri var olan bu anlayış kimi kosmos və zamanın varlıqları da gerçəkdir. Kant yalnız zehində kosmos və zaman hisslərinin doğulandan bəri var- lığını göstərmişdir. Kantın isbatlarının heç biri xarici aləmdə zaman və kosmosun varlığını inkar etməyi tələb etmir. Mü- Yüklə 70,94 Kb. Dostları ilə paylaş:
|