D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

229
təsirə məruz  qalır.  Bu  təsir  nəticəsində əşya  dəyişir,  bir  formadan 
başqa formaya düşür, bir əşyanın yerində digəri yaranır və s. təbi-
idir ki, hərəkət olan yerdə onun təsiri də olmalıdır. Hərəkəti təsir-
siz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Obyektiv aləmdə olan hal və 
hərəkətin dildə “fel” adlanan sözlərlə ifadə olunduğu nəzərə alındıq-
da belə bir nəticə hasil olur ki, təsirsiz fel olmamalıdır. Belə olduqda, 
biz “təsirsiz fel” terminindən də imtina etməliyik. Lakin dilçiliyin fel 
bəhsində bu terminlər-təsirsiz və təsirli sözləri qismən başqa mənada 
başa düşülür. Belə ki, hərəkət obyektlə birbaşa, heç bir vasitə olma-
dan əlaqəyə girirsə, bu iş obyektin üzərində icra edilirsə, subyektin 
icra etdiyi hərəkət obyekti (əşyanı) dəyişikliyə uğradırsa, bir sözlə, 
əşya bu və ya başqa şəkildə hərəkətin təsirinə məruz qalırsa, belə 
hərəkəti ifadə edən fellər təsirli, belə hərəkəti ifadə etməyənlər isə 
təsirsiz fel adlanır.
Təsirlik kateqoriyası obyekt və subyekt arasındakı münasibətdə 
meydana çıxır. Bu münasibət zamanı fel özündən əvvəlki sözü ismin 
təsirlik halında idarə edir. Təsirlik halda olan isim kimi? nəyi? hara-
nı? nə? suallarından birinə cavab verir.
Obyektə olan təsir və onun dərəcəsi çoxcəhətli və müxtəlif xa-
rakterli  olur.  Obyektə  olan  təsirin  dərəcəsini  aşağıdakı  kimi  ümu-
miləşdirmək olar:
1) Obyektə olan təsir tam qabarıq şəkildə özünü göstərir. Məsələn: 
daş yonmaq, söz yazmaq və s.
2)  Obyektə  olan  təsir  qismən  qabarıq  şəkildə  özünü  göstərir. 
Məs: O dişini qıcayır; Tahir dostunun əlini sıxdı və s.
3) Obyektə olan təsir nəticəsində obyekt meydandan yox ola bi-
lir. Məs: Əhməd işığı söndürdü; O sükutu pozdu; Qonaq çayını içdi 
və s.
4) Obyektə olan təsir nəticəsində yeni bir obyekt yaranır. Məs: 
Mühəndislər yeni bir proyekt cızdılar; Kəşfiyyatçılar yeni plan qur-
dular və s.
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

230
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
5)  Obyektə  olan  təsir  nəticəsində  obyekt  yerini  dəyişir.  Məs: 
Pambıqçılar yaş pambıq qozalarını yerə sərdilər; Yaqut su götürdü 
və s.
Obyekt təsir altında olsa da, ona olan təsir nəzərə çarpmır. Məs: 
(məni) anla, (məsələni) duy, (kitabı) oxu və s.
Azərbaycan  dilində  ismin  təsirlik  halında  olan  fellərlə  yanaşı, 
məcazlaşmış fellər də təsirli və təsirsiz ola bilirlər. Təsirli olanlar: o 
kitabı aldı – həsrətin səbrimi əlimdən aldı (məcazlaşmışdır); Dərzi 
parçanı dönə-dönə ölçdü – Ramazan hirsli-hirsli əl qolunu ölçdü və 
s.
Azərbaycan  ədəbi  dilində  təsirsiz  fellərdən  təsirli  fel  əməl  gə-
tirən şəkilçilər  aşağıdakılardır:
- t şəkilçisi. Aşağıdakı hallarda təsirli fel əmələ gətirir:
a) sonu saitlə qurtaran fellərə qoşulduqda: çürü-çürüt, quru-qurut 
və s.
b) –la
2
 şəkilçili təsirsiz düzəltmə fellərdən təsirli fel yaradır: irə-
lilə-irəlilət, gerilə-gerilət və s.
c) sonu –a
2
 şəkilçisi ilə qurtaran təsirsiz fellərdən təsirli fel yara-
dır: oyna-oynat, yaşa-yaşat və s.
ç) sonu –ı
4
 şəkilçisi ilə qurtaran təsirsiz düzəltmə fellərdən təsirli 
fel əmələ gətirir. Məs: acı-acıt, bərki-bərkit, böyü-böyüt və s.
- ıt
4
 şəkilçisi. Məs; qorx-qorxut, hürk-hürküt və s. Bəzən –ıt
4
 şə-
kilçisi –ız
4
  şəkilçisi ilə əvəz olunur. Məs: qorx-qorxsuz və s.
- dır
4
 şəkilçisi. Məs: sol-soldur, sus-susdur, din-dindir və s.
- ar
2
 şəkilçisi. Məs: qop-qopar, çıx-çıxar və s.
- ır
4
 şəkilçisi. Məs: it-itir, bit-bitir, köç-köçür və s.
Ədəbi  dilimizdə  aşağıdakı  şəkilçilər  vasitəsilə  təsirli  fellərdən 
təsirsiz fellər yaranır:
a) felin məchul növünün şəkilçisi –ıl
4
; -l; -ın
4
; -n: yaz-yazılmaq, 
de - deyilmək və s.
b) felin qayıdış növünün şəkilçisi: -ıl
4
; -l; ın
4
; -n: de-deyinmək, 

---

231
dara-daranmaq və s.
c) felin şəxssiz növünün şəkilçisi ıl
4
, -l: bax-baxılmaq və s.
ç) felin qarşılıqlı növünün şəkilçisi –ış
4
, -aş
2
, -ş: yaz-yazışmaq, 
vur-vuruşmaq və s.
d) felin müştərək növünün şəkilçisi –ış
4
, -aş
2
, -ş: hür - hürüşmək, 
mələ - mələşmək və s.
Müasir Azərbaycan ədəbi dilində təsirsiz felləri həm də düzəltmə 
və mürəkkəb fellərdə izləmək lazımdır. Əgər düzəltmə və mürəkkəb 
fellər özündən əvvəl ismin təsirlik halında olan obyekt tələb etmirsə, 
onda fel təsirsiz olur. Əksinə olduqda isə təsirli olur. Deməli, geniş 
götürdükdə təsirli-təsirsiz felləri fellərin quruluşunda da izləmək la-
zımdır. Yəni sadə, düzəltmə, mürəkkəb fellərdə təsirlilik-təsirsizlik 
məsələsi  özünü  göstərir. Türkoloji  ədəbiyyata  gəldikdə  demək  la-
zımdır ki, bu kateqoriya haqqında yekdil rəy yoxdur. Təsirli-təsirsiz 
fellərə münasibətə görə türkoloqları, əsasən üç qrupa ayırmaq olar.
Bunların bir qismi feli şərh edərkən ondakı təsirlilik və təsirsiz-
lik məsələsinə qətiyyən toxunmurlar. İkinci qrup türkoloqlar feldə-
ki təsirlilik və təsirsizliyi növ kateqoriyasına daxil edirlər, bunu fel 
növlərinin içərisində bu və ya başqa şəkildə əridirlər. Üçüncü qrupa 
daxil olan N.K.Dimitriyev, A.Kononov və s. dilçilər bu kateqoriyanı 
növ kateqoriyasından ayırırlar. 
Azərbaycan dilçiliyində də təsirli-təsirsiz fellər haqqında yekdil 
fikir yoxdur. A.Tahirov, A.Axundov, L.Budaqov, N.Z.Hacıyevadan 
fərqli olaraq X.M.Əfşar, M.S. Axundov, Z.Budaqova, F.Zeynalov və 
s.  dilçilər  təsirlilik-təsirsizlik  kateqoriyasını  növ  kateqoriyasından 
ayırmış və onu ayrıca şərh etmişlər. Qeyd etmək lazımdır ki, Azər-
baycan dilçiliyində təsirli-təsirsiz fellər haqqında rəylər müxtəlif ol-
duğu kimi ona aid terminlər də müxtəlif olmuşdur. Dilçiliyimizdə 
əvvəllər  təsirli  fellər  “mtəəddi”,  təsirsizlər  isə  “lazım”  adı  altında 
şərh olunmuşdur. 1839-1846-cı illərdən 1940-cı illərə qədər Kazım 
bəyin, təxminən 1870-ci illərdən 1936-cı ilə qədər Əfşarın təsirli-
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---