D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

239
1990
3. Adilov M.İ. Qəzet dilinin bəzi xüsusiyyətləri “Müxbir jurnalı”, 1970
4. Həsənov H.Ə. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları, Bakı, BDU 1999
5. Xudiyev N. M. Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1995
6. Mehrəliyev F. Mətbuatda publisistika, Bakı 1981
7. Cahangirov M. Milli təşəkkül mərhələsində Azərbaycan ədəbi dilinin apa-
rıcı üslubları, Bakı 1989
Резюме
История возникновения функциональных стилей лингвистики
В  статье  говорится  об  исследовании  истории  возникновения 
функциональных стилей лингвистики.
Ключевые слова: Стиль, пресса, язык, публицистика
Summary
The history occurrence functional styles linguistics
This article deals about the study of the history of functional styles linguistics.
Key words: style, press, language, publicism
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

240
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
Göyçək Mikayılova,
ADPU-nun Azərbaycan dilçiliyi kafedrasının magistrantı 
AZƏRBAYCAN DİALEKTLƏRİNİN 
BƏZİ QRAMMATİK XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Azərbaycan  etnocoğrafiyasında  mövcud  olan  dialektlər  qədim 
türk tayfa  dilləri əsasında təşəkkül tapmış, özünəməxsus dil xüsu-
siyyətləri  sabitləşmişdir.
Ayrı-ayrı Azərbaycan dialektləri son illər daha sistemli şəkildə 
tədqiqatlara cəlb edilir, mükəmməl linqvistik qənaətlər əldə edilir. 
Azərbaycan dialektlərinin tədqiqi istiqamətində xüsusi bir yol olaraq 
qrammatik xüsusiyyətlərin, qrammatik kateqoriyaların öyrənilməsi 
daha çox diqqəti cəlb edir.
Dialektlərin  qrammatik  xüsusiyyətlərini  həm  sinxron,  həm  də 
diaxron baxımdan öyrənmək mümkündür. Lakin daha çox dialekt-
lərin müasir vəziyyətini əks etdirən sinxron tədqiqatlarda doğru ol-
mayan  qənaətlərə  gəlinə  bilər.  Buna  görə  tarixi  köklərə  əsaslanan 
diaxron təhlillər daha çox özünü doğruldur. Müxtəlif nitq hissələrinə 
aid kateqoriyaların tarixi köklərini, qrammatik qanunauyğunluqları-
nı müəyyənləşdirməyə imkan verir. “Problemin tam elmi mənzərəsi 
sinxron və diaxron tədqiqatların vəhdətdə aparılması ilə aydınlaşır”.
Müxtəlif nitq hissələrinə aid qrammatik kateqoriyaların dialekt-
lərdəki mövqeyi izoqlossların varlığı, xarakterik cəhətləri, innovasi-
yaların yaranması ilə müəyyənləşir. Dialektdaxili dil proseslərində 
qrammatik izoqlossların sərhədinin dəyişməsi də baş verir. lakin bu 
cəhət əhalinin miqrasiyası nəticəsində mümkündür. əhalinin bir yer-
dən digər yerə axını öz növbəsində dialekt və şivələrin mövqeyinə 
də təsir göstərir. Bundan başqa, demək olar ki, cəmiyyətdə baş verən 

---

241
yeniləşmə şivələrin quruluşuna da təsir göstərir. Coğrafi ərazilərdə 
- rayonlarda yaşayan əhalinin şəhərlərə təhsil üçün, iş üçün axın et-
məsi  də  yerli  şivə  xüsusiyyətlərindən  uzaqlaşmalarına  səbəb  olur. 
Bu zaman dialektlərarası əlaqələr – kontaktlar baş verir. daha çox 
dəyişikliyə məruz qalan şivələrin lüğət tərkibində yeni dil vahidləri 
sabitləşir, arxaizmlərin əvəzinə neologizmlər şivə leksikasına daxil 
olur, yeni leksik vahidlər formalaşır. Mərkəz ərazilərdə yeniləşmə 
daha sürətlə gedir, ucqar ərazilərdə isə əhali qədim dil xüsusiyyətlə-
rini daha çox saxlayır, tarixi-ənənəvi prinsipə daha çox sadiq qalınır. 
Müxtəlif  dialektlərə  mənsub  ərazilərdən  olan  insanların  niga-
ha girməsi yolu ilə də şivələrdə  dəyişikliklər baş verir. Bizim əsas 
məqsədimiz  Azərbaycan  dialektlərində  mövcud  olan  bəzi  qram-
matik  xüsusiyyətləri  müqayisəli  şəkildə  təhlilə  cəlb  etməkdir.  İlk 
növbədə,  ismin  qrammatik  kateqoriyalarının  dialektlərdə  işlənmə 
xüsusiyyətlərinə nəzər salaq: İsimlərə xas olan qrammatik xüsusiy-
yətlər dialektlərdə izoqlasslar şəklində yayılır. İsmin qrammatik ka-
teqoriyalarının tarixi kökləri elə xalqın və dialektin tarixi kökləri ilə 
əlaqəlidir. Fərqli cəhətlər türk tayfaların məxsusi dil fərqləri nəticə-
sində yaranmışdır. Bu fərqli cəhətlərə baxmayaraq, həmin türk dillə-
ri, Orxon-Yenisey, Qaşqarlının “Divan”ı, “Kitabi-Dədə Qorqud” və 
digər abidələrin dili ilə şivələr arasında yaxınlıq mövcuddur. 
Hər  bir  dilin,  dialekt  və  şivələrin  qrammatik  quruluşundakı 
müxtəlifliklər qrammatik kateqoriyalarla müəyyənləşir. Qrammatik 
kateqoriyalar isə qrammatik formalarla öz əksini tapır. Qrammatik 
kateqoriyalar sintaktik əlaqələrin daşıyıcısıdır. Kateqoriyalar ümu-
mi və xüsusi olur. Yalnız bir nitq hissəsinə aid olan kateqoriya xü-
susi, bir neçə nitq hissəsinə aid olanlar isə ümumi kateqoriyalardır. 
Məsələn, ismə aid olan hal, mənsubiyyət, kəmiyyət kateqoriyaları 
yalnız ismə aid olduğu üçün xüsusi, şəxs kateqoriyası isə həm ismə, 
həm də felə aid olduğu üçün ümumi kateqoriyadır. Şəxs kateqoriyası 
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

242
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
xəbərlik şəkilçiləri ilə ifadə edildiyi üçün şəxs-xəbərlik kateqoriya-
sı da adlandırılır və xəbərlik funksiyası daha çox felə aid olduğuna 
görə felə aid kateqoriya olaraq felin xüsusi kateqoriyası kimi qəbul 
edilir.
İsimlə  əlaqədar  bir  çox  məsələlərin,  kateqoriyaların  təşəkkülü, 
tarixi inkişafı, müasirlik və tarixilik baxımdan özünün tam, sistema-
tik, elmi təhlilini tapmamışdır və bundan sonra bir çox tədqiqatların 
obyekti ola bilər. İsmin halları ilə əlaqədar M.Şirəliyevin, A.Hüsey-
novun,  E,Əzizovun  və  nəhayət  M.Məmmədlinin  tədqiqatları  təq-
dirəlayiqdir. İsmin hal kateqoriyası ilə bağlı, onu qeyd etmək lazım-
dır ki, hələ hal  şəkilçilərinin mövqeyi, arealları, halların mənşəyi 
və digər məsələlər, arxaik hal formaları, bu sahədə innovasiyaların 
müəyyən edilməsi və s. geniş təhlil edilməmişdir. Aparılan tədqiqat-
lar isə  sinxron xarakterli olduğu üçün həmin istiqamətdə aparılacaq 
araşdırmalar  tarixi-diaxron  istiqamətdə,  müqayisəli  şəkildə  aparıl-
ması, doğru, düzgün qənaətlərə gəlmək olmaz.
“Türkologiyada mənşəyinə görə hallanmanın üç tipi: oğuz-qıp-
çaq; uyğur-qıpçaq və qarluk tiplərinin olması elmi ədəbiyyatda qeyd 
olunur... Dmitriyev hallanmanın iki tipini göstərir: cənub qrupuna 
Azərbaycan, türk və türkmən dillərini; şimal qrupuna isə digər türk 
dillərini daxil etmişdir. Şerbak hallanmanı iki dialekt – qədim öz-
bək və oğuz formaları ilə, M.Kazımbəy isə türk-Azərbaycan və ta-
tar-cığatay  formaları  əsasında  təşəkkül  tapmasını  şərh  etmişlər...” 
Göründüyü kimi, M.Kazımbəy də oğuz, qıpçaq və qarluk olmaqla 
hallanmanın üç tipinin olmasını təsdiqləmişdir. Əslində hallanmanın 
tipləri arasındakı fərqlər XI-XVI əsrlərdə cənub-şərq regionu türk 
dillərinin dialekt üzvlənməsi zamanı yaranmışdır. Qarluk tipli hal-
lanma, əsasən, yazı yaranandan sonra əmələ gəlmişdir və onun əsas 
cəhəti  ahəng  qanununun  pozulması  ilə  əlaqədar  olmuşdur.  Çünki 
müasir özbək dilində belə, ahəng qanunu sözlərin kökündə gözlənil-

---