D ə d ə qorqudara ş d ı rmalar ı • Folklor, Mifologiya və Etnoqrafiya • Onomastika, Dialektologiya və Etimologiya

243
diyi halda, şəkilçilərdə özünü göstərir.
Orxon-Yenisey  yazılarında  müşahidə  edilən  hallanma  forması 
bütün türk dilləri üçün tarixən vahid hallanma forması sayıla bilər. 
Sonradan bu tip iki yerə - oğuz və özbək tipinə bölünmüşdür. Qədim 
özbək tipli hallanmanın əlamətləri sonralar müasir qıpçaq və qarluk 
qrupu türk dillərində, oğuz əlamətləri isə yalnız oğuz qrupu türk dil-
lərində , eləcə də Azərbaycan dilində qorunub saxlanmışdır. Lakin 
qeyd  etmək  lazımdır  ki,  dillərin  qonşuluğunda,  sərhəd  zonalarda, 
qarışıq zonalarda da yaranır. Məsələn, oğuz və qarluq  əlamətlərinin 
qarışması ilə oğuz-qarluq tipli hallanma yaranmışdır. Bu hallanma-
da (Mərkəzi Özbəkistan ərazisi) oğuz qrupundan fərqli cəhət kimi, 
türkmən dilində yönlük halı ifadə edən –qa, -qe, -k şəkilçisini nü-
munə göstərmək olar. Özbək və oğuz dillərində təsirlik və yiyəlik 
halın  həm mənası (sahiblik, yiyəlik), həm də şəkilçiləri eynidir. Öz-
bək dilində yönlük halda “q” samiti, oğuzda isə “y” samiti, çıxışlıq 
halda özbək dilində (-dın, -din), oğuz dillərində (-dan, -dən) şəkil-
çiləri işlənməkdədir.
Dialektlərin qrammatik xüsusiyyətlərinin – isimlərin hallanma-
sının tiplərini müəyyən etmək üçün hal şəkilçilərinin fonetik, mor-
foloji dəyişmələrini, izoqlossları, areallıqları və s. cəhətləri nəzərə 
almaq vacibdir. Yalnız müasir vəziyyətin öyrənilməsi, müasir for-
maların  tədqiqə cəlb edilməsi yanlış nəticələrə gətirib çıxara bilər.
Ədəbiyyat
1. Əzizov E. Azərbaycan dilinin tarixi dialektologiyası. Bakı, 1999.
2. Məmmədli M. Azərbaycan dilinin Təbriz dialekti. Bakı, 2008.
3. Məmmədli M. Azərbaycan dili şivələrində ismin qrammatik kateqoriyaları. 
Bakı, 2003.
4. Şirəliyev M. Bakı dialekti. Bakı, 1957.
5. Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, 1967.
6. Rüstəmov R. Azərbaycan dili dialekt və şivələrində fel. Bakı, 1965.
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

244
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
          Резюме
Грамматические особенности Азербайджанских диалектов
В статье говорится о грамматических особенностьях существительных 
в  Азербайджанских  диалектах  и  представляется  типы  склонения 
существительных по падежам.
Ключевые  слова:  диалект,  грамматика,  существительное,  склонение, 
тюркские языки…
                 
Summary 
Grammatical,  Teatures of the Azerbaijan Dialects
This article deals with grammatical features of the nouns in the Azerbaijan 
dialectology and its types of declining according to the cases.
Key words: grammatical,  noun, dialect eases of noun, turkish languages.

---

245
Gülgün Əhmədova,
magistrant
HÜSEYN CAVİDİN DRAM ƏSƏRLƏRİNDƏ
EKSPRESSİVLİK VƏ EMOSİONALLIQ 
YARADAN VASİTƏLƏR
Ekspressivlik sözün ifadəliliyini, təsir gücünü artırır. Emosional 
sözlər isə hiss və həyəcan bildirmək üçün işlədilir. Hüseyn Cavidin 
dram  əsərlərində  ekspressivlik  və  emosionallığın  əmələgəlmə  im-
kanları  genişdir,  yəni  onların  yaradılmasında  bir  sıra  vasitələrdən 
istifadə edilir. Türkan Əfəndiyeva da “Azərbaycan dilinin leksik üs-
lubiyyatı” adlı əsərində qeyd edir ki, bədii üslubda emosionallığın 
və ekspressivliyin əmələ gəlməsində fonetik və qrammatik vasitələr 
də iştirak edir. Leksik-sintaktik kateqoriyaların xüsusi formada iş-
lənməsi nəticəsində emosionallıq və ekspressivlik yaranır. Müəllifin 
fikrincə, bu özünü aşağıdakı şəkillərdə göstərir:
1. Sözlərin müxtəlif formada yüksək intonasiya ilə təkrar edil-
məsi.
2. Leksik-semantik vahidlərin yanaşı işlənməsi və qarşılaşdırıl-
ması.
Sözlərin müxtəlif formada yüksək intonasiya ilə təkrar edilməsi. 
Sözlərin yüksək intonasiya ilə təkrar edildiyi zaman yaranan təkrar-
lar ekspressiyanı gücləndirir, fikrin emosional şəkildə ifadəsinə im-
kan yaradır. Bunu Hüseyn Cavidin pyeslərindən aldığımız aşağıdakı 
misallarda aydın görmək olar. 
İbn Yəmin
Çal, haydı çal, etmə fevti-fürsət!
Çal, durma, sənindir iştə nevbət. 
   
 
 
(“İblis”, səh.45)
“İblis”də İbn Yəminin dilindən səslənən bu beytdə “çal” felinin 
Onomastika, Dialektologiya, Etimologiya

---

246
DƏDƏ QORQUD ARAŞDIRMALARI
təkrar  edilərək  işlədilməsi  ifadənin  təsir  gücünü  artırır,  fikri  daha 
kəsərli əks etdirir.
Hüseyn Cavidin dramlarında işlənmiş təkrarları, demək olar ki, 
bütün nitq hissələrinə, o cümlədən isimlərə də aid etmək olar. Müəl-
lifin  əsərlərindən  gətirilən  aşağıdakı  nümunələrdə  bunu  müşahidə 
etmək mümkündür.
Cəlal
Gövərçin, Gövərçin, gözəl Gövərçin!
Bu küskün baqışlar niçin? Ah, niçin?
Söylə, nədən solmuş pənbə yanaqlar?
Niçin, niçin gülməz o gül dodaqlar?
   
 
 
(“Uçurum”, səh. 274)
Göstərilən misalda xüsusi ismin – “Gövərçin”in təkrar edilməsi 
ilə şerdə ekspressivlik və dərin emosiya ifadə edilmişdir. Göründüyü 
kimi, bu bənddə eyni zamanda “niçin” sual əvəzliyinin təkrarına da 
yer verilmişdir ki, bununla da müəllif Cəlalın xitab etdiyi personajın 
(Gövərçinin) psixoloji vəziyyətini – küskün baxışlarını, qüssə, kədər 
və pərişanlığını, bundan doğan təəccüb və heyrətini parlaq, obrazlı 
bir dillə əks etdirməyə müvəffəq olmuş, nitqin təsir qüvvəsini birə-
beş artırmışdır.
Xüsusi  intonasiya  vasitəsilə  də  emosionallıq  yaradılmasının 
mümkünlüyü  faktlarına  H.Cavidin  dramlarında  rast  gəlmək  olur. 
“Ana” dramında İzzətin və Orxanın söylədiyi misralarda yaradılan 
emosionallıq da elə xüsusi intonasiya vasitəsilə əks etdirilmiş, real-
laşdırılmışdır. Orxanın isə “çoq” zərfini təkrarlaması bu emosiyanı 
daha da gücləndirmişdir.
Izzət
Nə yapmaq istiyorsun? Söylə əvvəl!
Orxan
Izzət! Gəl! Çoq söyləmə, çoq uzatma! 
   
 
 
(“Ana”, səh. 39)
Hüseyn Cavidin dram əsərlərində dərin hissi təsir, emosionallıq 

---