Elmi redaktorlar: Əziz Məmmədov

metallarla)  çirklənməsinin  tədqiqi  məqsədilə  zavodun  ərazisindən 

nümunələr  götürülərək  analiz edilib  və ağır metallardan nikelin  3-7 dəfə, 

xromun 1,2-5 dəfə və misin 2-8 dəfə YQH-dən artıq olması qeydə alınıb. 

Ətraf  mühitin  radiasiya  fonu  üzrə  gündəlik  müşahidələr  ölkənin  bütün 

bölgələrini  əhatə  etməklə,  gündə  3  dəfə  (saat  09,  15,  18  radələrində)  35 

məntəqədə aparılıb. Atmosfer aerozollarinin 

-radioaktivliyi üzərində 

müşahidələr  Bakı,  Sumqayıt,  Gəncə,  Lənkəran,  Şəki,  Zaqatala,  Quba, 

Naxçıvan, Ağcabədi, Ağstafa və Neft Daşlarından götürülmüş 3975 planşet 

nümunəsində 11925 analiz aparılıb. Transsərhəd ərazilərdə (Qazax, Sədərək 

(Naxçıvan  MR),  Beyləqan,  Astara,  Quba  rayonları  və  Pirallahı  adası) 

fəaliyyət  göstərən  radiasiya  fonu  üzrə  avtomatlaşdırılmış  monitorinq 

nəzarəti sistemi normal fəaliyyət göstərir. Təbii fonda kiçik amplitudalarla 

kənara  çıxmalar  olsa  belə  radiasiya  fonu  nonna  daxilində  qeydə  alınıb. 

Hazırda  monitorinq  məlumatları  hər  yarım  saatdan  bir  ETSN-nin 

ƏMMMD-nə,  eyni  zamanda  FHN-nin  Böhran  Vəziyyətlərdə  İdarəetmə 

Mərkəzinə  ötürülür.  Departament  tərəfindən  2014-cü  il  ərzində  stasionar 

müşahidə məntəqələri  ilə əhatə edilmiş və edilməmiş ərazilərdə, eləcə də 

daxil  olan  müraciətlər,  tapşırıqlar  əsasında  ölkə  ərazisində,  xüsusilə  də 

Abşeron  yarımadasının  su  obyektlərində,  güclü  fiziki  təsir  yaradan 

mənbələr  üzərində  səyyar  momtorinqlər  həyata  keçirilib.  Departament 

tərəfindən  aparılan  monitorinqlərin  nəticələrinə  əsasən  239  sayda 

“Atmosfer havasının çirklənmə səviyyəsi və təbii mühitin radiasiya şəraiti 

haqqında”  gündəlik,  36  sayda  “Kür  və  Araz  transsərhəd  çaylarının 

çirklənmə vəziyyəti haqqında 10 günlük hidrokimyəvi”, 12 sayda “Yerüstü 

su  obyektləri  haqqında  aylıq  hidrokimyəvi”,  239  sayda  “Ətraf  mühitin 

radiasiya fonu üzrə gündəlik” bülletenlər hazırlanaraq aidiyyəti üzrə dövlət 

orqanlarına  çatdırılıb  və  məlumatlar  mütəmadi  olaraq  Nazirliyin  İnternet 

saytında yerləşdirilib. 

11.5.5.

 

Sosial  gigiyenik  monitorinq  sistemləri  və  ətraf 

mühitin qiymətləndirilməsi. 

Təbii ətraf mühitin faktiki vəziyyətinin 

qiymətləndinnəsinin aşağıdakı üstünlükləri vardır: 

•

 

mühitdə baş verən dəyişikliklərin istiqamətini müəyyənləşdinnək; 

•

 

əlverişsizlik dərəcəsini və onun səbəblərini müəyyənləşdirmək; 

•

 

yaranmış vəziyyətin nonnallaşdırılması üzrə addımlar atmaq. 

Burada təbiətin ekoloji rezervinin mövcudluğunu göstərən əkverişli 

situasiyaların  da müşahidəsi  mümkündür.  Təbii  sistemin  ekoloji  rezervi 

(tutumu)  yükün  zərərli  həddi  ilə  ekosistemin  faktiki  vəziyyəti 

arasındakı fərqi ifadə edir. Əgər bu rəqəmin ədədi qiyməti mənfi olarsa, 

deməli ekosistem ifrat yüklənmişdir və onun bərpa olunması tələb 

585 

---

olunur.  Əks  halda,  o  məhv  ola  bilər.  Müşahidə  nəticələrinin  analizi  və 

ekosistemin vəziyyətinin qiymətləndimıəsi monitorinqin növündən asılıdır. 

Adətən,  qiymətləndinnələr  zamanı  atmosfer,  hidrosfer,  litosfer  üzrə  şərti 

indeksləşdirilmiş göstəricilərin məcmusu götürüür. Ekoloji monitorinqin 

əsas məğzi ekosistemlərin antropogen təsirə cavab verdiyi reaksiyadan 

ibarətdir.  Ekosistemin  reaksiyası  xarici  təsirə  cavab  olaraq  öz  ekoloji 

vəziyyətini  dəyişməsidir.  Sistemin  reaksiyasını  qiymətləndirərkən  onun 

vəziyyətinin  funksional  göstəricilərin  cəmi  (inteqrah)  ilə  ifadə  olunması 

daha effektivdir, səmərəlidir. Su ekosistemlərinin xarici təsirlərə qarşı ən 

geniş yayılmış reaksiyası eftrofiya hadisəsidir.Quru və su ekosistemlərinin 

“  turşu  yagışlarf’na  və  digər  antropogen  təsirə  qarşı  reaksiyası  bu 

biosenozların  növ  strukturunun  dəyişməsindən  ibarətdir.  Bu  reaksiyanın 

qiymətləndirilməsində növ rəngarəngliyinin müxtəlif indekslərindən geniş 

istifadə olunur. İndeks göstərir ki, istənilən əlverişsiz şəraitdə biosenozdakı 

növ  müxtəlifliyi  azalır,  dayanıqlı  növlərin  say  tərkibi  isə  artır.  Sistemin 

reaksiyası  onun  antropogen  stressə  qarşı  müqavimətinin  azalması  ilə  də 

müşayət  olunur.  Proqnozlaşdınna  və  proqnozlaşdırımış  vəziyyətin 

qiymətləndirilməs  və  bütövlükdə  biosferin  proqnozlaşdırılması  və 

proqnozlaşdrılmış  vəiyyətin  qiymətləndrilməsi  keçmişdə  və  indiki 

zamanda  aparilmiş  monitorinqin  nəticələrinə,  müşahidə  məlumatlarının 

çoxluğuna və ətraf təbii mühitdəki dəyişikliklərə əsaslanır. İlkin mərhələdə 

təsir  mənbələrinin  intensivliyinin  və  çirklənmələrin  dəyişmələrini 

proqnozlaşdınuaq,  onların  təsir  dərəcəsinin  proqnozunu  həyata  keçinuək 

lazımdır.Məsələn,  müxtəlif  mühitlərdəki  çirkləndiriçi  maddələrin 

miqdarını,  onların  fəzada  paylanmasını,  zamandan  asılı  olaraq  və 

konsentrasiya  dəyişmələrini  proqnozlaşdınuaq  vacibdır.Növbəti  mərhələ 

mövcud  çirklənmələrin  və  digər  amillərin  təsiri  ilə  biosferdeki  mümkün 

dəyişikliklərin  proqnozlaşdırılmasmdan  ibarətdir.  Çünki  artıq  baş  venuiş 

dəyişikliklər  (xüsusən  genetik)  uzun  illər  öz  təsirini  göstərə  bilər. 

Proqnozlaşdırılmiş  vəziyyətin  analizi  təbiəti  mühafizənin  prioritet 

istiqamətlərinin  seçiminə,  regional  səviyyədəki  təsərrüfat  fəaliyyətinə 

düzəlişlər 

etməyə 

imkan 

verir. 

Ekosistemin 

vəziyyətinin 

proqnozlaşdırılması ətraf mühitin keyfiyyətinin idarə edilməsindəki zəruri 

tədbirlərdən biri sayılır. Biosferin qlobal miqyasdakı vəziyyətinin tədqiqi 

zamanı  faydalı  metodlardan  biri  distansion  müşahidə  metodudur.  Bu 

metodlardan  ən  effektivlisi  isə  kosmik  vasitələrin  istifadəsinə 

əsaslanır.Bu məqsəd ücün ölkələr xüsusi peyk sistemləri yaradirlar (RF- də 

“Meteor”, ABŞ-da “Landsat” və s.). Üçsəviyyəli müşahidələrə əsaslanan 

süni peyk sistemi, təyyarə və  yerüstü xidmət sistemi daha effektiv metod 

hesab edilir.Bu metod meşələrin və kənd təsərrüfatı 

586 

---