Filasofiya az: filosofia qxd
Yüklə 4,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Əbu Nəsr əl-Fərabinin
(870-950-ci illər) adı ilə bağlıdır. Mənşəcə türk olan Fərabi erkən orta əsrlərdə müsəlman dünyasının rasionalist elmi və fəlsəfi fikrinin banilərindən biri hesab edilir. Fərabi özünün çoxsaylı fəl- səfi və sosial-etik traktatlarında fəlsəfəni həqiqi bilik əldə etməyin vasitəsi kimi qəbul edir. Rasional biliklər isə insanı, cəmiyyəti və bütün bəşəriyyəti səadətə qovuşduran yeganə yoldur. Məhz bu ümumi fəlsəfi məqsəd Fərabidə özü üçün ilk müəllim adlandırdığı Aristotelin irsinə maraq oyatmışdır. Fərabi özü isə “İkinci müəllim” adı ilə tanınmışdı. Buna görə də Fərabi özünün “Fəlsəfəni öyrənməzdən əvvəl nə etmək lazımdır” adlı traktatında qədim yunan fəlsəfəsinin, onun çoxsaylı məktəb lə - rinin fəaliyyətini dərindən öyrənmək zərurəti ilə yanaşı, Aristotelin fəlsəfi irsinin öyrənilməsi məsələsini də qoymuşdur. Fərabi zəka ilə dünyagörüşü və mənəviyyat arasında sıx əlaqə olduğunu vurğulayaraq göstərirdi ki, biliklərlə yanaşı özünü fəl- səfəyə həsr etmiş insanın mənəvi bütövlüyü zəruridir. Zəka ilə mənəviyyatın bir-birini qarşılıqlı şərtləndirməsi və zəkanın tək- milləşmək qabiliyyəti ideyası Fərabinin humanizminin mahiyyə- tini təşkil edir. Q.V.Şaymuxambetova haqlı olaraq qeyd edir ki, ərəbdilli fəlsəfənin və bütövlükdə orta əsrlərin fəlsəfi fikrinin ta - ri xində Fərabinin yeri və əhəmiyyəti bununla müəyyənləşir ki, Aristotel fəlsəfəsini transformasiya edən məhz o olmuş, sonralar bu fəlsəfə ərəbdilli peripatetizmin mahiyyətini və orta əsrlərdə bütün sonrakı ərəbdilli mütəfəkkirlər tərəfindən onun qavranıl- masını müəyyən etmişdir. Fərabi emanasiya haqqında təlimi aristotelizmə daxil etməklə bütöv bir doktrina yaratmış və bənzərsiz fəlsəfi sistem kimi Şərq peripatetizminin təməlini qoymuşdur. Fərabinin fəlsəfi sistemində Allah hər şeyin ilk səbəbi, birinci mahiyyət, yaxud zəruri mövcud olandır. Dünyada mövcud olan hər şey – kosmos da, Ayın altındakı dünyamız da təbiətin ilkin 64 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org səbəbindən asılıdır. Lakin yaranma emanasiya yolu ilə baş verir, hər bir emanasiyanın ilk mənbəyi isə zəruri mahiyyətdir. “İki filosofun – İlahi Platonun və Aristotelin baxışlarının ümu- miliyi haqqında” traktatda Fərabi fəlsəfəyə varlıq haqqında elm kimi tərif verir. Fərabiyə görə, fəlsəfə bütün elmlərin məlumat- larını ümumiləşdirir, nəticələr çıxarır və bu mühakimələrə elə yekun vurur ki, dünyada fəlsəfənin aidiyyəti olmayan heç nə qalmır. Fəlsəfənin məqsədi – insanın qabiliyyətləri həddində dünyanın dərk edilməsi də onun tərifindən irəli gəlir. Sonra Fərabi belə bir fikri əsaslandırır ki, Aristotel ilə Platon arasında fikir ayrılığı yoxdur, yəni hər iki müdrik eyni məqsədə - həqiqəti öyrənməyə can atır, lakin onlar bu məqsədə müxtəlif yollarla yaxınlaşırlar. Fərabi özünün “Xoşbəxt olmaq haqqında” traktatında fəlsəfənin qaynaqlarını izah edir və yazır ki, fəlsəfə müsəlman aləminə yunanlardan – Platondan və Aristoteldən gəlmişdir. Onların baxışlarının təməli ortaqdır. Aristotel filosofluq etmək metod- larının işlənib hazırlanmasında Platonun işini davam etdirmişdir. Platon belə hesab edirdi ki, dolğun tərif əslində bölünmə yolu ilə yaranır, Aristotelin fikrincə, buna isbat və bir- ləşdirmə yolu ilə nail oluruq. Bununla bərabər, Fərabi Aristoteli, onun sintetik, deduktiv-rasionalist metodunu Platonun analitik, induktiv metodundan açıq-aşkar üstün tutur. Fərabinin fəlsəfə və dinin nisbəti məsələsinə dair baxışları da maraqlıdır. Bu mütəfəkkirin fikrincə, həm din, həm də fəlsəfə eyni predmetləri ehtiva edir və mövcud şeylərin başlanğıcı barədə son prinsipləri irəli sürür. Fəlsəfə bütün bunları zəkanın dərk edə biləcəyi varlıqlar və ya anlayışlar şəklində, dini təlimlər isə təxəyyüldə yaranan təsəvvürlər şəklində təqdim edir. Fəlsəfə isbat edir, din isə inandırır. “Xeyirxahlar şəhərinin sakinlərinin baxışları haqqında” traktatda Fərabi xeyirxahlar şəhərini nadanlar, mənəviyyatsızlar, yolunu azmışlar şəhərlərinin müxtəlif tiplərinə qarşı qoyur, şəhərin xeyirxahlar şəhərindən cəlladlar şəhərinə çevrilməsinin sosial və mənəvi səbəblərini açıqlayır. Burada o, insan və onun dünyada 65 F ә l s ә f ә downloaded from KitabYurdu.org yeri, “Allah – insan” münasibətləri məsələlərini müzakirə edir, şəxsiy yətin təkmilləşmə və özünütəkmilləşdirmə qabiliyyəti baxımından ictimai-siyasi, qnoseoloji, etik, estetik və psixoloji problemlərə toxunur. Bütün bunlar onu söyləməyə əsas verir ki, ərəb-müsəlman fəlsəfəsi tarixində insanın və cəmiyyətin öyrənilməsinə elmi yanaşmanı ifadə etməyə birinci cəhd göstərən Fərabi olmuşdur. Ərəb-islam dünyasında aristotelizmin ən parlaq nümayəndəsi əslən Orta Asiyadan olan, Avropada latınsayağı Avisenna adı ilə məşhur olan Yüklə 4,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|