Filasofiya az: filosofia qxd
Yüklə 4,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| İbn Haldun
olmuşdur (1338-1406-cı illər). Onun əsas əsəri olan “Nəsihətlər kitabı və ərəblərin, farsların, bərbərlərin və onların ali hakimiyyət sahibləri sırasından müasirlərinin güzəranı haqqında məlumatlar məcmuəsi” sosial fikrin inkişafın- da həlledici məqam olmuşdur. “Proleqomenlər” (“əl- Müqəddimə”) adı almış “Böyük tarix” kitabına müqəddimə ensiklopedik əsərdir. İbn Haldun bu əsəri yazmaqla yeni bir elm sahəsini – sosial formasiyaların tarixi hərəkəti prosesində həmin formasiyalar haqqında elmi başa düşülən etmişdir. İbn Haldunun həyat və yaradıcılığını tədqiq etmiş A.İqnatenkonun sözlərinə görə, o, özünün sosioloji mülahizələrinin əsas istiqamə- tini bu şəkildə müəyyən etmişdir: “O, Aristotelin təbiət haqqında təsəvvürlərini inkişaf etdirmiş, öz dövrünə aid fizikanı nümunə kimi götürmüşdür. Əlbəttə, bu o demək deyildir ki, İbn Haldun sadəcə olaraq, təbii-elmi kateqoriyaları sosial gerçəkliyə aid etmişdir, hərçənd “Proleqomenlər”in bəzi yerlərində birbaşa fizi- ki analogiyalar tapmaq olar. Məsələn, filosof cəmiyyətdə kəskin- ləşməkdə olan problemləri xroniki xəstəliklərlə müqayisə edərək sülalə dövlətinin “yaşından” söhbət açır, onun müxtəlif mərhələlərini insan həyatının dövrləri ilə müqayisə edir və s”. İbn Haldun elə bir yeni elm yaratmaq istəyirdi ki, onun köməyi ilə bu və ya digər qəbilələrin və xalqların həyat tərzindəki fərqlərin 71 F ә l s ә f ә downloaded from KitabYurdu.org səbəblərini rasionalist mövqedən təfsir etmək mümkün olsun. İdrakın bu yeni sahəsinin kəşfi üç qnoseoloji istiqamətdə həyata keçirilirdi: birincisi, İbn Haldun həm filosofları, həm də teoloqları tarixi hərəkətin səbəblərini başa düşmədiklərinə görə tənqid edir- di; ikincisi, o, belə hesab edirdi ki, tarix müsbət elm olmaqla təkcə bu və ya digər dövrə aid hadisələri təsvir etməklə kifayətlənmə - yib, həm də həmin hadisələrin səbəblərini və əsaslarını izah etmə- lidir; üçüncüsü, tarixin yeni anlayışı fəlsəfi düşüncələr və dini mülahizələr obyektindən idrak obyektinə çevrilən siyasətin trans- formasiyasını nəzərdə tuturdu. İbn Haldun ilk dəfə olaraq etno- qrafiya, tarix, coğrafiya və iqtisadiyyata dair elmi təsvirləri müəyyən qanunauyğun əlaqəyə tabe olan sistemə daxil etmişdir. İbn Haldun dəfələrlə vurğulayırdı ki, cəmiyyətdə baş verən hadi - sə lər müəyyən qanunlara tabedir. O, sosial hadisələrin əsasını cəmiyyətin maddi həyatında axtarır. O yazır ki, müxtəlif xalq la - rın adət və təsisatlarında nəzərəçarpan fərqlər bu xalqlardan hər birinin öz mövcudluğunu hansı üsulla təmin etməsindən asılıdır. Sufilik orta əsr ərəb-islam təfəkkürünün spesifik cərəyanıdır. Şərqşünas filosof A.Saqadeyevin fikrincə, “sufiliyin spesifikası ondan ibarətdir ki, o, tərki-dünyalığı təbliğ edir və Allahı mistik intuisiya vasitəsilə dərk etməyin mümkün olduğunu təsdiq edir- di. Bu intuisiya Onunla ekzistensial əlaqə kimi təfsir edilirdi”. Sufilik islama və müsəlman ilahiyyatına meydan oxuyan təfəkkür cərəyanı deyildir. Sufiliyi tədqiq etmiş iranlı S.X.Nəsrin fikrincə, “sufilik islama daxilən xas olan cəhətdir, faktiki olaraq islamın cövhəri və ya ezoterik ölçüsüdür”. Sufilik özünün inkişafı prosesində neoplatonizmin, hermetik və qnostik təlimlərin, kabbala, fəlsəfə və mistikanın təsirinə məruz qalmışdır. Lakin müsəlman sufi mütəfəkkirləri bu dini-fəlsəfi sis- temlərin ünsürlərini o qədər özünəməxsus şəkildə mənalandır- mışlar ki, sufilik sırf islama xas olan ezoterik-fəlsəfi ənənə kimi formalaşmışdır. Sufilik VIII əsrin ortaları – IX əsrin əvvəllərində İraqda formalaş- mağa başlamış, oradan İrana və Orta Asiyaya yayılmışdır. 72 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org |