Filasofiya az: filosofia qxd
Yüklə 4,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| İbn Sina
(980-1037-ci illər) idi. Aristotel, Plotin və Fərabi Şərqdə əş-Şeyx ər-Rəis (“Başçı-müəllim”) adı ilə tanınmış İbn Sinanın üç əsas müəllimi hesab edilir. O, Fərabidən əxz etdiyi peripatetizm sistemini özünün əsas əsərləri olan “Şəfa kitabı”, “Nicat kitabı”, “Biliklər kitabı”, “Göstəricilər və qeydlər kitabı”, “Şərq fəlsəfəsi” və “Arbitraj” əsərlərində hərtərəfli araşdırmış və inkişaf etdirmişdir. Onun sosial-siyasi baxışları “Quş”, “Yakzanın oğlu Hay”, “Solomon və Absal” traktatlarında əksini tapmışdır. İbn Sinanın yaradıcılığı Empedoklun ünsürlər haqqında təlimi, Pifaqorun riyaziyyatı, Hippokrat və Qalenin təbabəti, Platonun ideyaları, Aristotelin fəlsəfi irsi ilə təmsil olunmuş antik dühadan doğulmuş elmi-fəlsəfi ənənələr mühitində cərəyan etmişdir. Lakin öz dövrünün oğlu olan İbn Sina sırf müsəlman mütəfəkkiri olaraq qalır və yazırdı ki, peyğəmbər filosofdan, dini qanunlar isə fəl- səfədən ucadır. İntellekt aydınlığı, təxəyyülün gücü və fəaliyyət qabiliyyəti peyğəmbərin simasında ən yüksək zirvəyə çatır. İbn Sinanın dünyagörüşü Quran ehkamları ilə üst-üstə düşməyəndə o, müqəddəs kitabda gizli ezoterik məna axtarmağa başlayır, emanasionist neoplatonizm konsepsiyasına müraciət edir və yaranış onun nəzərində emanasiyaya çevrilir. Emanasiya ilk mahiyyətdən ümumi zəkaya doğru inkişaf edir. Bu proses triada ritmində gedir: səmavi zəka, səmavi ruh, səmavi cisim. Səmavi Zəka insanın passiv fərdi zəkasına işıq saçır. İbn Sina ənənəvi islam təliminə hörmət bəslədiyindən ruhun ölməzliyini təsdiq edir, lakin bu anlayışa platonizm və neopla- tonizm üslubunda yanaşır: insanın ölümündən sonra onun ruhu 66 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org ayrı-ayrı intellektlərin ömrünü yaşamaq üçün öz həqiqi təbiətini kəsb edir. İbn Sina “Göstəricilər və qeydlər kitabı” əsərində ruhun ilk mahiyyət şüalarını əks etdirən güzgüyə çevrildiyi mərhələyə keçməsini təhlil edir. Zəka ilə inamı barışdırmağa çalışan İbn Sina inama aşkar üstünlük verir. Bununla belə, o əmindir ki, Allahı anlamağın həqiqi yolunu yalnız bilikləri hərtərəfli dərinləşdirməklə tapmaq olar. İbn Sinaya görə, fəlsəfə mütləq varlıq haqqında elmdir. Mütləq varlıq, ilk mahiyyət Allahdır. Onun mahiyyəti isə onun mövcud- luğu ilə üst-üstə düşür. O, mövcudluğu zəruri olandır. Beləliklə, İbn Sinanın təlimində fəlsəfənin və teologiyanın mövzuları eyniləşdirilir. Bununla belə o, qüsursuz fəal intellektin, insanı təsadüfi şeylər və yalançı biliklər aləmindən həqiqət dünyasına, dəqiq biliklər dünyasına aparan substansiyanın fəaliyyətinin təza- hür etdiyi biliyi yüksək qiymətləndirir və ona üstünlük verir. İbn Sina mənəvi kamilliyə can atmağı xoşbəxtliyə nail olmağın ən mühüm vasitəsi hesab edir. Hökmdarların özlərini təkmil- ləşdirməsinə adi insanlarla müqayisədə daha çox ehtiyac vardır. Çünki onlar ölkəni idarə edirlər. Buna görə də onların ətrafında namuslu, müdrik insanlar olmalıdır. Ruh haqqında təlim İbn Sinanın fəlsəfi görüşlərində mühüm yer tutur. Aristotel kimi İbn Sina da bitkilərin, heyvanların və ağıllı varlıqların ruhlarını fərqləndirir. Ruhun bu növləri insanda onun üzvü qabiliyyətinin müxtəlif funksiyaları kimi çıxış edir. Dörd ünsürün qarışığının ardıcıl olaraq nizamlanması, insan ruhu da daxil olmaqla, ruhun bütün bu müxtəlif növlərini təşkil edir. İbn Sina hər məsələdə mötədilliyin tərəfdarıdır. Onun fikrincə, artıq sərvət insanı korlayır və yoldan çıxarır. İbn Sinaya görə, insan öz fəaliyyətində müstəqildir və öz seçiminə uyğun olaraq həm yaxşı, həm də pis hərəkətlərin yaradıcısıdır. Lakin onun fikrincə, ən ali yaxşılıq insanın ağıllı seçim etməsidir. İbn Sina humanizminin əsasını belə bir ideya təşkil edir ki, insan yaranmışların əşrəfidir və buna görə də hörmətə layiqdir. O, 67 F ә l s ә f ә downloaded from KitabYurdu.org yalan, paxıllıq, tamahkarlıq kimi xüsusiyyətləri pisləyir və səxa - vət, ədalət və namusluluq kimi yüksək mənəvi cizgiləri onlara qarşı qoyur. İbn Sina Aristotelin və Platonun təsirinə məruz qalmış, lakin bu böyük filosofların təlimlərini inkişaf etdirmiş və antik fəlsəfədən islam Renessansı fəlsəfəsinə qədər böyük bir addım atmışdır. Fəlsəfi fikir ərəb-müsəlman dünyasının qərbində də, xüsusən İspaniyada inkişaf etmişdir. Orta əsrlərdə İspaniya ərazisinin çox hissəsində ərəblər hökmranlıq edirdi. Kordoba, Saraqos və Qranada elm və mədəniyyət mərkəzlərinə çevrilmişdi. Ərəb- müsəlman təfəkkürünün görkəmli nümayəndələri İbn Bajja (Avempatse - təqribən 1070-1138-ci illər), İbn Tufeyl (Abubatser – təqribən 1110-1185-ci illər) və İbn Rüşd (Averroes – 1126-1198- ci illər) kimi görkəmli nümayəndələri bu şəhərlərdə yaşayıb yaratmışlar. Rəsmi islamın fəlsəfəyə qarşı açıq çıxış etməsi Qərb müsəlman mütəfəkkirlərinin fəlsəfi görüşlərinin xarakterinə ciddi təsir göstərmişdir. Nüfuzlu əşari ilahiyyatçısı və sufi müdriklərindən olan Əbu Amid əl-Qəzali (1059-1111-ci illər) filosoflarla polemika aparırdı. Hegelin sözlərinə görə, “Hazırcavab skeptik olmuş, böyük şərq ağlına malik olan” Qəzali özünün “Filosofların niy - yət ləri”, “Filosofların təkzibi” və “Yanılmalardan xilas” adlı əsərlə rində müsəlman filosoflarının baxışlarını şərh etmiş və onların irəli sürdüyü dünyanın əbədiliyi ideyasını, Allahın fərdi olanları deyil, yalnız universal olanları bilməsi haqqında onların təlimini təkzib etməyə çalışırdı. Bu təlim Onun hər şeyə qadir olması fikrini ciddi məhdudlaşdırırdı. Onların ölülərin dirilməsi haqqında ehkamı inkar edən sırf mənəvi ölməzlik barədə konsep- siyasını rədd edirdi. Qəzali “İnam haqqında elmlərin dirçəlməsi” adlı fundamental əsərində müsəlman teologiyasını sistemli şə kil - də şərh etmək və islamda islahat aparmaq məqsədini qarşıya qoy- muşdur. Filosof İbn Rüşd özünü müdafiə etmək məqsədi ilə yazdığı əsərlərində daim Qəzaliyə cavab verməli olurdu. Ərəbdilli dünyada peripatetizm, ilk növbədə İbn Rüsdün adı ilə bağlıdır. O, Aristotelin demək olar ki, bütün əsas əsərlərinə 68 R a m i z M e h d i y e v downloaded from KitabYurdu.org yazdığı şərhlər sayəsində çox məşhurlaşmışdır. Bu şərhlərdə o, Aristotelizmi neoplatonizm qalıqlarından “təmizləmiş” qədim dövrün böyük mütəfəkkirinin təlimini həqiqi formada bərpa etmişdi. A.Gertsen İbn Rüşdün fəaliyyətinin bu cəhəti barədə yazırdı: “Aristotel qədim dünyanın xarabalıqları altında dəfn edilmişdi, lakin bir ərəb onu diriltdi və nadanlıq zülmətinə bat- mış Avropaya gətirdi”. İbn Rüşd özünün xüsusi şəraitdə yazdığı traktatlarında müsəl- man teoloqlarının filosoflara ünvanlanmış ittihamlarını təkzib etməyə çalışırdı. Bu səbəbdən onun əsərləri “Təkzibin təkzibi”, “Din ilə fəlsəfə arasında əlaqə barədə qərar çıxaran mühakimə”, “İcma ehkamlarının əsaslandırılması yollarının kəşfi haqqında kitab” adlanır. İbn Rüşd din ilə fəlsəfə arasında münasibəti müəyyən etməkdən başlayır və şüurun bu formaları arasında əlaqəni elə şərh edir ki, bu, onların barışdırılmasına şərait yaradır. Prinsip etibarilə İbn Rüşdün konsepsiyası din ilə fəlsəfəni barışdırmaq cəhdi hesab edilməməlidir, çünki müsəlman filosofları Kindi, Fərabi, İbn Sina, İbn Tufey və İbn Rüşd üç əsr ərzində özlərini mömin müsəl- manlar kimi təsdiq etmişdilər, islamda isə dini qanunlarla filosofluq arasında ziddiyyət yox idi. Qəzali bir ilahiyyatçı kimi filosoflarla polemikaya girişməklə dini etiqad və zəka arasında əlaqənin dini qanunla icazə verilən hədlərinin aşılmasına yol ver- məmək ümidində idi. İbn Rüşd də fəlsəfəni ilahiyyatçıların hücumlarından qoruyaraq filosofların öz baxışlarını izah edərkən istifadə etdikləri rasional isbat üsullarına və metodları- na bəraət qazandırırdı. Aristotelizmin anlayışlar aparatına müraciət edən İbn Rüşd apodiktik, dialektik və ritorik arqu- mentləri fərqləndirir. O, apodiktik, yəni qeyd-şərtsiz isbat edən arqumentləri (xatırlayaq ki, Aristotel həqiqiliyinə şübhə olmayan faktlardan zəruri, deduktiv yolla çıxarılan isbatı Yüklə 4,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|