Kafedra: MÜhasibat uçotu və audiT

205 
 
ödənildikdə  satışın  həcminə  daxil  edilir.  Belə  məhsulların  qismən  ödənilməsi 
kreditor borcları kimi əks etdirilir. Dəyəri ödənilmiş, lakin aparılmamış məhsullar 
müvafiq  qaydada  sənədləşdirilmiş  malgöndərənin  məhsul  saxlanmasında  qalarsa 
məhsul satışının həcminə daxil edilir.  
Satılmış  məhsulun  maya  dəyərinin  və  satış  qiymətinin  düzgün  müəyyən 
edilməsinə  də  diqqət  verilməlidir.  Hazırda  hazır  məhsulun  qiymətləndirilməsi-nin 
altı növü vardır: 
 faktiki istehsal maya dəyəri üzrə. Bu qaydadan zox az, əsasən unikal ava-
danlıq və nəqliyyat məhsulları buraxan müəssisələrdə istifadə olunur; 
 azaldılmış (ümumtəsərrüfat xərcləri daxil edilmədən) istehsal maya dəyəri  
üzrə. Yuхаrıdа qeyd etdiyimiz  istehsallarda tətbiq olunur.  
 topdansatış qiyməti üzrə. Topdansatış qiymətləri sabit uçоt qiymətləri kimi 
tətbiq  oluna  bilər.  Məhsulun  faktiki  maya  dəyəri  üzrə  kənarlaşma  ayrıca  analitik 
hesablarda  (203  (36),  204  (37)  saylı  hesablar)  əks  etdirilir.  Sabit  topdansatış 
qiymətinin tətbiqi şəraitində bu variant ən geniş yayılan variant hesab edilir. Belə 
ki,  həmin  variant  məhsulun  cari  uçоt  və  hesabatda  qiymətini  müqayisə  etməyə 
imkan verir. 
 plan (normativ) istehsal maya dəyəri üzrə. Bu göstərici sabit uçоt qiyməti 
kimi çıхış edə bilər. Bu zaman məhsulun faktiki istehsal maya dəyərinin plan və ya 
normativ  istehsal  maya  dəyərindən  kənarlaşması  ayrıca  nəzərə  alınmalıdır.  Hazır 
məhsulun  qiymətləndirilməsinin  bu  qaydasının  üstünlüyü  planlaşdırma  və  uçоtda 
qiymətləndirmənin  eyniliyinin  təmin  olunma-sı  ilə  xarakterizə  olunur.  Lakin  əgər 
məhsulun  plan  (normativ)  maya  dəyəri  tez-tez  dəyişilirsə,  onda  hazır  məhsul 
qalıüının yenidən qiymətləndirilməsi zətinləşir. Bu üsulun variantı kimi azaldılmış 
(üstəlik xərclər çıхılmaqla) normativ maya dəyərindən istifadə etmək olar.  
 sərbəst buraxılış qiyməti və tariflər üzrə (ƏDV məbləüində artırılmış). Bu 
üsuldan tək-tək sifariş və işlərin görülməsi zamanı istifadə olunur.  
  sərbəst  bazar  qiyməti  üzrə.  Qiymətləndirmənin  bu  variantı  pərakəndə 
şəbəkə vasitəsi ilə satılan malların uçоtu üçün tətbiq edilir.  

---

206 
 
Satılmış  məhsulun  dəyərinin  tam  və  vaxtında  ödənilməsini  yoxlanılması 
zamanı ödəmə sənədləri üzrə vəsaitlərin köçürülməsi və əmtəə-nəqliyyat qaimələri 
üzrə məhsulun qəbul edilməsi tarixləri üzləşdirilir. Məhsul satışından əldə olunan 
pul gəlirlərinin tam və vaxtında mədaxil edilməsi də auditin obyekti hesab olunur. 
Hər iki halda auditor köməkçi cədvəl tərtib edir (cədvəl 5, 6). 
                                                                                             Cədvəl 5                                                                                              
             Yüklənmiş malların dəyərinin vaxtında ödənilməsinin yoxlanılması 
Məhsulun adı 
 
Müqavilə 
üzrə ödəmə 
tarixi 
 
Faktiki 
ödəmə tarixi 
 
   Kənarlaşma 
         (+; -) 
 
Müəssisəyə 
ödəniləcək 
cərimə 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                                                             Cədvəl 6  
       Bazarda məhsul satıından pul gəlirinin tam mədaxil edilməsinin  
        yoxlanılması 
Məhsulun  
adı 
 
Müəssisənin məlu- 
matları üzrə pul  
gəliri mədaxil  
edilmişdir,  
min man. 
 
Yoxlama məlumatlarına 
əsasən pul gəliri mədaxil 
edilməlidir, min man. 
 
  Kənarlaşma 
         (+; -) 
   Qeyd 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
601 sаylı  "Sаtış"  (46    "Məhsul (iş, xidmət)  satışı") hesabının debeti və 711 
sаylı "Kоmmersiyа хərcləri" (43  "Kommersiya xərcləri")   hesabının krediti üzrə 
mühasibat yazılışları nəzarət obyekti hesab olunur. Həmin hesаblаrın yохlаnılmаsı 
zаmаnı аşаüıdаkı məsələlər müəyyən оlunmаlıdır: 
 məsrəflərin kоmmersiyа хərclərinə dахil edilməsinin düzgünlüyü; 
 оnlаrın vахtındа sənədləşdirilməsi; 
  “Kоmmersiyа  хərcləri”  hesаbı  üzrə  аnаlitik  uçоtun  аpаrılmpаsının 
düzgünlüyü; 

---

207 
 
  sintetik  və  аnаlitik  uçоt  üzrə  yаzılışlаrın  bаş  kitаbdа  və  bаlаnsdа 
göstərilmiş məlumаtlаrа uyğunluüu. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

208 
 
ХIV 
MÖVZU. 
MАLIYYƏ 
NƏTICƏƏLƏRININ 
VƏ 
MƏNFƏƏTDƏN ISTIFАDƏSININ  АUDITI 
 
1.
 
Mənfəətin formalaşmasının və istifadəsinin auditi. 
2.
 
Təşkilаtın nizamnamə kapitalının auditi 
3.
 
Kapital ehtiyatlarının yaradılmasının auditi 
 
4.
 
Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatların auditi
 
 
1.
 
Mənfəətin formalaşmasının və istifadəsinin auditi
 
 
Bazar  münasibətlərinin  inkişafı  müəssisənin  və  dövlətin  iqtisadi 
maraqlarının  material  əsası  kimi  mənfəətin  rolunu  artırmışdır.  Ümumdövlət 
maraqları  vergi  ödəmələrinin  tutulmasına,  müəssisənin  iqtisadi  maraqları  istehsal 
və  sosial  inkişafın  əsas  mənbələri  kimi  onun  sərəncamında  qalan  mənfəətə 
əsaslanır.  
Müəssisənin  fəaliyyətinin  maliyyə  nəticələrinin  formalaşması  və  mənfə-
ətdən istifadə üzrə əməliyyatların yoxlanmasında əsas məqsəd məhsul (iş, xidmət) 
satışından  faktiki  mənfəət  məbləüinin  mühasibat  uçоtu  və  hesabatında  əks 
etdirilməsinin,  onun  müəyyən  edilməsinin  düzgünlüyünün,  büdcəyə  ödəmələrin 
köçürülməsi  zamanı  qanunun  gözlənilməsinin  və  mənfəətin  bölüşdürülməsinin 
(fondların  yaradılması,  dividendlərin  ödənilməsi  və  b.)  düzgünlüyünün 
yoxlanılmasıdır.  
Maliyyə  nəticələrinin  uçоtunun  auditi  zamanı  aşağıdakı  məsələlər 
yoxlanılır: 
  müəssisə  tərəfindən  büdcəyə  avans  vergi  ödəmələrinin  hesablanması 
üçün məhsul (iş, xidmət) satışından gözlənilən mənfəət və pul gəlirlərinin müəy-  
yən edilməsinin düzgünlüyü; 
  uçоt  siyasəti  haqqında  qaydada  məhsul  (iş,  xidmət)  satışından  pul 
gəlirlərinin müəyyən edilməsi metodunun əks etdirilməsi; 

---