MəHƏRRƏm qasimli
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
~ 163 ~ edənlər bir daha o dövrün ekran vasitəsilə əyani görüntüsü ilə rastlaĢacaqlar. Bu da tarixi dolaylar içərisində bir xalq kimi kimliyimizi – özünəməxsusluğumuzu yaxından tanımaqda bizə - gələcək nəsillərə bir yardımçı olacaq. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖ öz zamanının tarixi-etnoqrafik mənzərəsini bu gün bizə təqdim etdi- yi, tanıtdığı kimi, ―Anam deyərdi ki..‖ soynamə xarakterli memuar-oçerki də XX əsr Azərbaycan həyatını incə detalları ilə bizlərə çatdıra biləcəkdir. Cəlil Məmmədquluzadənin ―Anamın kitabı‖ pyesində qoyulan ideyanın burada əyani mənzərəsinin təsviri ilə qarĢılaĢırıq. Əzizə Cəfərzadənin ―Anamın nağılları‖ əsasında təqdim etdiyi folklor incilərimizin burada tarixi hadisə- lərlə çulğaĢıq Ģəkildə etnoqrafik lövhələri ilə rastlaĢırıq. Bəli, Sevil Mehdiyevanın ―Anam deyərdi ki..‖ əsəri tarixlə etnoqrafik məiĢət həyatımızın cizgilərinin paralel müstəvidə verilməsi ilə daha dolğun təsir gücündədir. Dediklərim demək olar ki, əsərin hər səhifəsindən boy göstərir, hər cümlədə öz əksini tapır. Mən yuxarıda ―Kitabi-Dədə Qorqud‖la müqayisəni əbəs yerə aparmamıĢdım. Əsərdən bir parçaya diqqət edib dediklərimizi isbat edək: ―Səhərdən bazara gedib zənbilini kifayət qədər doldura bil- məmiĢ uĢaqların anası balaca mətbəxin palçıq eyvanında sil- süpürünü edə-edə yenə öz-özünə deyinir, giley-güzar edirdi: – Xalxın kiĢiləri daĢdan qanqal qoparır, nə vaxt gedirsən, durublar bazar ağzında, birinnən alıllar, birinə satıllar... Neynəsin- nər, kiĢidilər də... uĢaqlarını saxlamalıdılar, yoxsa yox?! Bizimki də... gəldi-gəlmədi, həyətdən küçəyə çıxmadı... nə var, nə var – iĢ gözləyirəm... Dayi demir ki, uĢağa ―gözlə!‖ demək olmur, ...yiyən ağızdır... istəyir... Bu vaxta qədər cavabsız buraxdığı belə danıĢıqlara son qoymaq məqsədilə bu gün o: – Biləm ki, dörd balamın dördü də bu gün acından öləcək, mən əlimə Ģey alıb bazar ağzında, qapan dibində durmayacağam... bu yol mənim üçün deyil! Bunu birdəfəlik bil! – demiĢdi və qapını çırpıb həyətdən çıxmıĢdı. Hərçənd ki, dediklərinin birinci hissəsi onun yaranıĢından kövrək qəlbinin tellərini titrətmiĢdi (əlbəttə, evlad Ģirindir!), lakin arvad son vaxtlar onun hövsələsini lap daraltmıĢdı... Əslində o, heç arvadını da qınamırdı. Nə etməli, zəmanə pis idi... vətən, Vətənin bir zərrin guĢəsi olan bu kiçik cənub Ģəhəri də çox böyük imtahandan yenicə çıxmıĢdı. Bütün müharibə illərin- dən balalarını ―diĢində‖ xatasız-balasız çıxarmıĢ bu qadın Ana, ~ 164 ~ elə bil indi onların yanaqlarının bir qədər soluxmasından qorxuya düĢmüĢdü... Birgə həyatlarının on doqquz ilini çox səmimi, mehriban keçinmiĢ bu cavan ər-arvad, demək olar ki, bir-birlərinə soyuq söz deməmiĢ, həmiĢə necə deyərlər, üzü sulu dolanmağa, bir- birlərindən abır-həya saxlamağa çalıĢmıĢdılar. Ġndi isə ...müha- ribənin üzü qara olsun... hansı evi mağmun qoymadı, hansı evə bədbəxtlik gətirmədi?! Beləcə yarıgileyli, yarıincik düĢüncələrlə o, geyinib həyət- dən çıxarkən köhnə, ―Nikolaydanqalma‖ stolüstü saat 5-i vurdu... ...Yox, onun fikri qəti idi. Artıq bir il olardı ki, öz- özlüyündə belə qərara gəlmiĢdi ki, Bakıya getsin. Böyük Ģəhərdir. Fabriki, zavodu var. Fəhləlik onun ən çox hörmət etdiyi peĢələrdən idi. Onun fikrincə, fəhləlik ən saf, ən vacib və nəhayət, bu gün üçün ən lazımlı iĢdir. Nə olsun əlində diplomu var, ali təhsillidir. Bu gün müharibə kiĢi iĢlərini də qadınların çiyninə qoymuĢdu. Zavodlarda kiĢi qüvvəsinə ehtiyac çoxdur‖... (1, 5-6). Povestin baĢlanğıc hissəsindən gətirdiyim bu bütöv epizod 1947-ci ilin çiskinli payız günlərindən birini təsvir edir. Görün- düyü kimi, tarixi fakt öz yerindədir. Böyük Vətən müharibəsi təzəcə qurtarıb, ölkəmizin Cənub Ģəhəri Lənkəranda bir azər- baycanlı ailəsinin timsalında milli ailə-məiĢət lövhələri canlı danıĢıq dili ilə əks olunub. Bazardan kasıbçılıq ucundan istədik- lərinin hamısını ala bilməyən ―UĢaqların anası‖ balaca mətbəxin palçıq eyvanında sil-süpürünü edə-edə ərinin ünvanına yenə öz- özünə deyinir. Bu bir cümlənin bətnində-məğzində milli həyatın özəllikləri təsvir edilib. Əvvəla, evfemistik deyim kimi ―UĢaq- ların anası‖ ifadəsi diqqəti çəkir. Ġkincisi, bazarlıqdan qayıtmıĢ xanımın sil-süpür etməsi və deyinməsi də qadın əməyinin və psixologiyasının təzahürü olub, azərbaycanlı ailədə qadının iĢ- gücünün nədən ibarət olmasına eyham vurulur. Üçüncüsü, ―balaca mətbəxin palçıq eyvanı‖ isə mənzil Ģəraitinin hansı formada olmasını əks etdirir. Qadının ərinə gileyinin məzmu- nunda da milli koloritin özünüifadəsi dayanıb: ―xalxın kiĢiləri daĢdan qanqal qoparır‖ – ―xalxın kiĢiləri‖ birbaĢa ümumiĢlək el ifadəsi olub, nümunə kimi ümumi misal səciyyəsi daĢıyır, kiminsə kiĢisinin adı dilə gətirilməyib, kiminsə ünvanına qeybət xarakterli dedi-qodular deyilmir. Burdakı ―durublar bazar ağzında, birinnən alıllar, birinə satıllar...‖ ifadəsi də deyiliĢ tərzində yazılmaqla xalq dilinin Ģirinliyindən istifadə etməkdir. Bu da müəllifin xalq ruhunu canlı xalq danıĢığı vasitəsilə əks etdirməsidir. Yoxsa Sevil ~ 165 ~ xanım özü dilçi alim kimi orfoqrafiya qayda-qanunlarını çox yaxĢı bilir və bu mənada onun deyiliĢ üslubunda yazmasının da bir daha məqsədli olduğu aydınlaĢır. Ardınca deyilən: ―Neynə- sinnər, kiĢidilər də... uĢaqlarını saxlamalıdılar, yoxsa yox?!‖ cümləsi isə yenə birbaĢa milli məiĢətə iĢarə edir: azərbaycanlı ailəsində arvad-uĢaq saxlamaq yükünün, ailə qayğısı çəkmək missiyasının məhz kiĢilərə - evin kiĢisinə həvalə olunduğu reallığını göstərir. BaĢqa sözlə, alfonsluğun milli düĢüncəmizə yad olduğu aydın Ģəkildə ifadə olunur. ―Bu vaxta qədər cavabsız buraxdığı belə danıĢıqlar‖ ifadəsi isə Azərbaycan kiĢisinin qadın deyingənliyinə ciddi münasibət bəsləmədiyinin göstəricisi olmaqla kiĢi xarakterinə uyğun ağırtəbiətliliyin ifadəsidir; yəni bu, kiĢinin arvadın ağzına ağız verməməsi – arvadağızlılıq etməməsi, hər ucuz sözdən, hər tənə- töhmətdən ötrü reaksiya verməməsi, cırtqozluq (darqursaqlılıq) etməməsi deməkdir. Ancaq nə vaxtsa da olsa, cavab vermək məcburiyyətində qaldıqda isə verdiyi cavab da yenə Azərbaycan kiĢisinin mental hisslərinin təzahürü kimi meydana çıxır: ―Biləm ki, dörd balamın dördü də bu gün acından öləcək, mən əlimə Ģey alıb bazar ağzında, qapan dibində durmayacağam...‖. Kitabda ―qapan‖ sözünə belə bir izah da verilib ki, ―iri həcmli tərəzi, adətən iribuynuzlu mal-qaranı çəkmək üçün iĢlədilən böyük tərəzi‖. Amma ―qapan dibində durmaq‖ ifadəsi birbaĢa iĢlək el deyimi olub, əsərin canlı danıĢıq leksikasında yazıldığını əks etdirir. Cavabın mahiyyəti isə kiĢilik qürurunun göstəricisidir: alverçiliyin kiĢi adına yaraĢmayan iĢ olduğu milli düĢüncənin inikası kimi özünü göstərir. Xalq Ģairi Qabilin ―Ağ biləklər, gül əllər tarlada qabar, bir qeyrətsiz yekəpər qızılgül satar‖ misra- larındakı ironiyanın obyekti də məhz bazarda qızılgül satan ―kiĢidir‖ (yekəpərdir). Deməli, milli mentalitetimizdə ―bazar ağzında qapan dibində durmaq‖ kiĢiliyə xas xarakter sayılmayıb və bu duyğu povestdə də öz əksini milli deyim üslubunda tapmıĢdır. Ancaq kiĢinin dilindən deyilən ―biləm ki dörd balam acından öləcək‖ ifadəsinə müəllifin çox doğru və yerində gətirdiyi açıqlama da milli psixologizmi əks etdirməsidir: ―Dediklərinin birinci hissəsi onun yaranıĢından kövrək qəlbinin tellərini titrət- miĢdi, əlbəttə, evlad Ģirindir!‖. Yəni bu sözləri evin kiĢisi yandığından – əsəblərinin gərgin həddə çatması səbəbindən ürə- yini boĢaltmaq üçün iĢlədib. Əslində, ata ürəyi öz övladının nəinki ölümünə razı olmaz, heç xəstələnməsinə də qıymaz. Ona görə də bu gərgin psixoloji səbəbi doğuran cəhətə də ―arvad son Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|