AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
143
təmsilçilərinin mənə çatdırdıqları məktubda
deyilir ki, bundan sonra
hər cür düşmən əməlləri (müsəlmanlara qarşı – N.G.) erməni məsələ-
sinin həll olunmasına mənfi təsir göstərə bilər”.
1
Qeyd edək ki, hələ 1918-ci ilin yayında başda Andronik olmaqla
qeyri-nizami erməni hərbi dəstəsi Zəngəzurun Azərbaycan türklərin-
dən ibarət olan əhalisinin məhv edilməsi və həmin ərazidən qovulması
üzrə məqsədyönlü fəaliyyətə başlamışdı. AXC hökumətinin təşkil et-
diyi Fövqəladə istintaq komissiyası üzvü N. Mixaylovun məlumatları-
na görə, yalnız 1918-ci ilin yayında və payızında Zəngəzurda 115
kənd (əslində Azərbaycan türklərinin yaşadığı bütün yaşayış məntəqə-
ləri –N.G.) məhv edilmişdi. Tam olmayan məlumatlara görə, həmin
kəndlərdə 7729 azərbaycanlı öldürülmüş, 50000 azərbaycanlı qaçqın
kimi Zəngəzur hüdudlarını tərk etmişdi.
2
1919-cu ilin yanvarın ortalarında Qarabağda və Zəngəzurda Er-
mənistan-Azərbaycan ərazi münaqişəsini həll etmək üçün ingilis ko-
mandanlığı burada doktor Xosrov bəy
Sultanov başda olmaqla gene-
ral-qubernatorluq yaratmaq, bu yolla ixtilaf bölgəsini ərazi cəhətdən
əlahiddələşdirmək modelini seçdi. İngilislər bölgə üzərində nəzarəti
general-qubernatorluğa həlledici səs hüququ ilə daxil olmuş hərbi
nümayəndəsi vasitəsilı həyata keçirirdilər. Lakin bu idarəçilik tətbiq
olunduqdan sonra da Qarabağdan həyəcanlı xəbərlər alınmaqda idi.
Salonikidəki Böyük Britaniya qoşunlarının baş komandanı, general
C.F. Miln 1919-cu ilin fevral ayının 6-da Londona, imperiya Baş Qə-
rargahının rəhbərinə göndərdiyi məlumatında göstərmişdi: “
Bakını
işğal etdiyimiz zaman Şuşanın iki Türkiyə batalyonu Andronikin
ordusunun hücumlarından müdafiə edirdi. Hal-hazırda ermənilər
şəhərə doluşmuşlar. Hökumətin asayişi qorumaq üçün mümkün
olan hər tədbiri görməsinə baxmayaraq, ermənilər tatarları öl-
dürməkdədirlər. Təbiidir ki, tatarlar da qisas alırlar. Asayişi qo-
runması üçün oraya Britaniya əsgərlə Ú p u 9 Ð °@€Ð %
AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
145
danlığı tərəfindən də həmişə bu cür nəzərdən keçirilmişdi. Sulh kon-
fransının Ali komissarı polkovnik Haskell də bizim Zəngəzur vilayəti-
nə mübahisəsiz hüququmuzu tanımışlar”.
1
Uordropun 1919-ci il 8 oktyabr tarixli məlumatından bəlli olur
ki, Ermənistanın xarici işlər nazirinin notasına
cavab olaraq, Azərbay-
can Cümhuriyyətinin xarici işlər naziri özünün Ermənistandakı diplo-
matik nümayəndəsi Ə. Haqverdiyev vasitəsilə qeyd edirdi: “Ermənis-
tan Respublikasının xarici işlər nazirinin diqqətinə çatdırın ki, Zəngə-
zur Azərbaycan Respublikasının ayrılmaz hissəsidir və bununla əlaqə-
dar olaraq erməni hökumətinin notasında qaldırdığı məsələ Azərbay-
can Cümhuriyyətinin daxili işlərinə müdaxilə deməkdir. Azərbaycan
Cümhuriyyətinin hökuməti özünü ölkənin müxtəlif bölgələrində haki-
miyyət qurumlarının həyata keçirdiyi tədbirlər haqqında erməni höku-
məti qarşısında hesabat verməyə borclu hesab etmir”.
2
Özünün 1919-cu il 3 dekabr tarixli məlumatında Uordrop göstə-
rirdi: “
Nəticədə baş nazir Yusifbəyli 23 noyabr sazişinin ziddinə
olaraq ermənilərin hərbi əməliyyatlara davam etmələri ilə əlaqə-
dar narazılığını bildirdi və 9 kəndin məhv edildiyinə dair məlumat
verdi”.
3
Onun ertəsi gün göndərdiyi məlumatda qeyd olunurdu: “
Azər-
baycan hökuməti bu yaxınlarda müsəlmanların erməni nizami
hərbi dəstələri tərəfindən törədilmiş kütləvi qətlləri və 15 kəndin
məhv edilməsi haqqında məlumatları Zəngəzur və Dərələyəzdən
mənə çatdırmışdır. Mən İrəvana etiraz göndərərək, dərhal təhqi-
qata başlamağı, müqəssirləri cəzalandırmağı və erməni nümayən-
də heyətinin yubanmadan Azərbaycanla görüşməyə göndərməsini
tələb etdim”.
4
Uordropun 15 dekabr 1919-cu il tarixli məlumatında deyilirdi:
“
Azərbaycanın baş naziri teleqram göndərərək, erməni nizami
topçu qoşunlarını ittiham edirdi. Ermənilər Zəngəzurun kəndləri-
ni məhv etməklə qırğın törətmişdilər. O, qeyd edir ki, dekabr ayın
9-da Gorusdan cənub-şərqdə Kədəkləkli, Əsgərli və Pərçəvan (Ke-
1
Telegram from ‘en clair’ Mr. O. Wardrop to Earl Curzon (November 18, 1919),
IOR/L/P&S/11/147.
2
Enclosure in Mr. O. Wardrop’s dispatch № 46 of October 8, 1919,
IOR/L/P&S/11/159.
3
Decipher № 173 from Mr. O. Wardrop (December 3, 1919), IOR/L/P&S/11/161.
4
Decipher № 179 from Mr. O. Wardrop (December 4, 1919), IOR/L/P&S/11/161.
AZƏRBAYCAN XALQINA QARŞI 1918-ci il SOYQIRIMLARI
146
declaklu, Askerlu and Perchevan) kəndləri məhv edildi və mühasi-
rəyə alınmış Oxçu ilə Kığı dərələrindəki (Ohchi and Kigy Glens)
müsəlman kəndləri artilleriya atəşi ilə dağıdıldı. O, Azərbaycanın
Zəngəzurda bircə əsgərinin belə olmadığını söylədi. Zati-aliləri
Zəngəzurdakı erməniləri tərk-silah etmək üçün bitərəf ölkələrdən
zabitlər göndərməyi xahiş edir; əks təqdirdə Azərbaycan mehri-
ban qonşuluğu təmin etməkdən ötrü tədbirlər almaq məcburiyyə-
tində qalacaq”.
1
Uordropun 1919-cu il 30 dekabr tarixində göndərdiyi məlumat-
da göstərilirdi: “
Bu gün alınan məlumatlara əsasən, erməni höku-
məti dekabrın 21-də Zəngibasar bölgəsinin müsəlmanlarına qarşı
hərbi əməliyyatlara başlamışdır. Həmin tarixdə Qarğabazar, de-
kabrın 22-də isə Uluxanlı kəndləri dağıdılmışdır. Hal-hazırda Ço-
bankər Qaraqışlaq kəndi uğrunda döyüş gedir. Əgər bu məlumat-
lar doğrudursa, onda şübhə yoxdur ki, Ermənistan 23 noyabr sa-
zişini pozmuşdur”.
2
Bir başqa ingilis nümayəndəsi Qrandinin 1920-ci 25 yanvar ta-
rixli məlumatında göstərilirdi: “
Azərbaycan hökuməti Zəngəzurda
erməni topçu kolonnası tərəfindən daha 24 kəndin məhv edilməsi
və kütləvi qırğınlar törətməsi haqqında məlumat verir. Azərbay-
canda ictimai fikir olduqca həyəcanlıdır və hökuməti Müttəfiqlə-
rin fəaliyyətsizliyinə görə ittiham edir”.
3
Uordropun 1920-ci il 28 yanvar tarixli məlumatında qeyd olu-
nurdu: “
Zəngəzurda erməni təcavüzü haqqında məlumatlar daxil
olmaqda davam edir ki, bu da əhalinin Azərbaycan hökumətindən
narazılığını gücləndirir. Əhali hökumətdən yubanmadan tədbirlər
görməyi tələb edir”.
4
Uordropun məlumatlarında Qars vilayətinin müsəlman əhalisi-
nin faciəvi durumu haqqında da bilgilər ehtiva olunur. Bəlli olduğu
kimi, ingilislər Cənub-Qərbi Qafqaz Respublikası ləğv etdikdən sonra
1919-cu ilin mayında sözügedən vilayətdə hakimiyyəti Ermənistana
vermişdilər. Uordropun 1920-ci il 28 yanvar tarixli məlumatında qeyd
1
Decipher № 202 from Mr. O. Wardrop (December 15, 1919), IOR/L/P&S/11/161.
2
Telegram from ‘en clair’ from Mr. O. Wardrop (December 30, 1919),
