Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
119
meyllərindən Sacilər sülaləsinə mənsub olan hökmdarlar istifadə
edirdilər. Ona görə də Sacilərin hakimiyyəti dövründə
Azərbaycan gah müstəqil olur, gah da yarımasılı vəziyyətə
düşürdü (169, s.120).
Sacilər dövründə Azərbaycandan toplanan vergilər
haqqında ərəb müəllifi Kudamənin qeydlərindən məlum olur ki,
Sacilər topladığı vergiləri xəlifə xəzinəsinə verirdilər.
Mənbələrdə bəzən həmin vergiləri Xilafət xəzinəsinə verməkdən
imtina etmək halları da vurğulanır (264, s.27).
Əslində, Sacilər bilavasitə vergi toplanması və maliyyə
işləri ilə deyil, əsasən hərbi məsələlərlə məşğul olurdular.
Maliyyə işi, vergilərin toplanması və xərclənməsi ilə hökmdarın
təyin etdiyi katiblər və maliyyə müdirləri məşğul olurdular (264,
s.27).
Bərdə
şəhərinin Sacilər dövründə mövqeyini
müəyyənləşdirmək üçün tutarlı dəlillər arxeoloji qazıntılar
zamanı aşkar edilmiş və Azərbaycan tarixi muzeyinin numizma-
tika fondunda saxlanılan pullardır ki, onların içərisində Bərdədə
hicri tarixi ilə 285-ci ildə Məhəmməd Afşinin adına zərb edilmiş
gümüş pullar, 294-cü və 303-cü illərdə Yusif ibn Divdadın, 319-
cu ildə Müflih əl-Yusifin, 341-ci ildə Deysəm ibn İbrahimin
adına sikkələr xüsusilə fərqlənir (265; 334).
Ərəb səyyah və coğrafiyaşünaslarının diqqətini cəlb etdiyi
kimi, Bərdə, Marağa, Ərdəbil və s. şəhərlərdə zərbxanaların
olması, IX əsrin axırları – X əsrin ortalarında həmin şəhərlərin
həqiqətən iqtisadi, ictimai və siyasi əhəmiyyətə malik olduğunu
göstərir (169, s.120; 231, s.129).
Sacilərin hakimiyyəti dövründə Xilafət asılılığından azad
olmağa çalışan Azərbaycan şəhərlərində böyük oyanış dövrü
başlanmışdı (169, s.124).
Sacilər tərəfindən Azərbaycan torpaqlarının vahid dövlət
halında birləşdirilməsi şəhərlərin, sənətkarlığın,
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
120
ticarətin və mədəniyyətin inkişaf etməsinə səbəb olmuşdur (169,
s.124).
Sacilər dövlətinin maliyyə, vergi sahəsində nisbətən
yumşaq siyasət yeritməsi iqtisadiyyatın və əhalinin dirçəlməsinə
səbəb oldu (169, s.124).
Sacilərin siyasi fəaliyyəti əsasən Xilafətin Azərbaycandakı
mövqelərini qorumağa və xaricdən gələn təhlükəni aradan
qaldırmağa yönəldilmişdi (169, s.105).
Yuxarıda deyilənlərdən belə nəticə çıxarmaq olur ki,
Bərdə şəhəri Sacilərin hakimiyyəti dövründə öz əzəmətini
saxlamış, siyasi, iqtisadi və mədəniyyət cəhətdən inkişaf etmiş,
iri sənət və ticarət mərkəzi olmuşdur.
3.4. Bərdənin ruslar tərəfindən dağıdılması, tənəzzül
dövrü.
X əsrin ortalarında Yaxın və Orta Şərqdə siyasi vəziyyət
mürəkkəbləşmiş, hərc-mərclik artmış, hakimiyyət dəyişmələri
sürətlənmişdi (169; 175; 328; 339; 341). Hakimiyyət uğrunda
siyasi-hərbi çəkişmələr davam edirdi. 941-ci ildə Salar Mərzban
ibn Məhəmməd Sacilərin torpaqlarına hücum edərək
hakimiyyəti Deysəmdən aldı. Sacilərin 50 illik hakimiyyətinə
son qoyuldu. 942-ci ildən etibarən Sacilər sülaləsinin
hakimiyyətini Salarilər sülaləsi əvəz etdi (169, s.124 – 125; 283;
395).
«Albaniya tarixi»ndə bildirilir ki, «bu müddət ərzində ərəb
xalqı zəiflədi, onun yerinə yeni gələn meki (deyləm) xalqı mey-
dana çıxdı, onların rəisi Salar Ağvaniyanı (Albaniyanı – Q.H.),
… tutdu və öz hakimiyyəti altına aldı. O, Partava (Bərdəyə)
gəldi, onu zəbt etdi» (136, k.2I, f.18).
Бярдя шящяринин ъоьрафи, сийаси вя мядяни тарихи
121
Kəsrəvi Təbrizinin yazdığına görə Salarilər dövlətinin ilk
hakimi və yaradıcısı Salar Mərzban öz dövrünün böyük
hökmdarı olmuşdur. Müəllif Salar Mərzbanı çox bacarıqlı,
cəsur, düşüncəli, mərd bir sərkərdə, mövcud şəraitdən məharətlə
istifadə etməyi bacaran bir hökmdar kimi təqdim edir (395).
Salarilər dövlətin ərazisini genişləndirmək və möhkəm
hakimiyyət yaratmaq uğrunda ciddi mübarizə aparırdılar. Onlar
Sacilər dövlətinin hakimiyyəti altında olan Azərbaycan
torpaqlarına sahib olaraq yaratdıqları yeni dövləti
möhkəmləndirməyə çalışırdılar. Lakin ruslar əsrin əvvəllərində
(912-ci il) Xəzər sahillərinə hücum etdikləri zaman gördükləri
var-dövləti unutmamışdılar. Ona görə də yenidən Xəzərboyu
ölkələrə yürüş etdilər. Salarilər dövlətinin yenicə yaranıb
hakimiyyətini möhkəmləndirməyə başladığı bir vaxtda rusların
Bərdəyə yürüşü baş verdi (100, s. 98-120; 114; 169, s.134; 265;
283; 395).
Bu, Bərdə şəhərinin tarixində ən dəhşətli hadisələrdən biri
oldu. Bu hadisə həmdövr tarixçilərin və eləcə də tədqiqatçıların
diqqətini cəlb etmiş, onlar bu hadisənin geniş şərhini vermişlər.
Rusların Bərdəyə hücumu X əsrin ortalarında – 944/45-ci
ildə baş verdi. Bərdə talan edildi, dağıdıldı və bir əsrdən artıq
xarabalıqlar içərisində qaldı. Tənəzzülə uğramış şəhər ölkənin
siyasi həyatındakı aparıcı mövqeyini itirdi, əhalisi azaldı, aclıq
və səfalətə düçar oldu.
Rusların Bərdəyə hücumu haqqında xeyli mənbə
məlumatlarının olmasına və tədqiqatlar aparılmasına bax-
mayaraq onun tarixi xarakteri və mahiyyəti hələ də tam
açılmamışdır. Tədqiqatçıların hamısı həmin hadisənin şərhinə
eyni nöqteyi-nəzərdən yanaşmırlar. Bu səbəbdən, hadisənin elmi
ədəbiyyatda müxtəlif şəkildə şərhi ilə qarşılaşırıq (169, s.134;
197; 210, I; 211, s.15-40; 239, s.250; 255,
Dostları ilə paylaş: |