Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
118 3. Azərbaycan ədəbi dil tarixi. Bakı, “Elm”, 1991.-283 s. 4. Bağırov Q. Azərbaycan nəsrində danışıq dilinin xüsusiyyətləri. Bakı, APİ-nin nəşri, 1987. - 79 s.
5. Məmmədov C.Ə.Müasir Azərbaycan ədəbi dilinin mətbuat üslubu. Nam. dis. Bakı, 1972. - 123s.
6. Azərbaycan dilinin dialektoloji lüğəti. Bakı, 1964 7. Məmmədov M.B. Filoloji düşüncələr. Bakı, “Nurlan”, 2005, -354 s.
“Kredo” qəz. “Azadlıq” qəz. “Azərbaycan” qəz. “525-ci qəzet” “Xalq” qəz.
Mammadova Sevinj, associate professor The Use of Dialectal Words In the Azerbaijan Press
Summary
This article emphasizes that the use of dialectal words in the language of press has been become more active recently. This is connected with the “independence” allowed to the language of the newspaper. Dialecticisms are used in different situations in the language of newspaper. Lexical dialecticisms are used as a main source in the formation of the word- terms. Dialecticisms are met both in the narrative language and in the speech of confabulators.
Key woods: Azerbaijan, press, dialectal word, lexical dialectisms
Şəkər Orucova, fil.ü.f.d., dos. AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutununTürk dilləri şöbəsinin aparıcı elmi işçisi shakarbsu@mail.ru
DÖVRDƏKİ VƏZİYYƏTİ
Rusiya, Monqolustan, Çin, Liviya və s. ölkələrin ərazilərindəki türkdilli xalqlar xalqlarının etnogenezi, onların yaşayış tərzi, məşğuliyyəti, mədəniyyəti, dili, tarixi, etnoqrafiyası və folkloru barədə hələ inqilabdan çox-çox əvvəl həm rus, həm də xarici səyyahların traktatlarında az da olsa, bir sıra məlumatlara rast gəlinir. Bu mövzunun hazırkı dövrdə daha çox gündəmə gətirilməsinə baxmayaraq, araşdırılması bir sıra çətinliklər törədir. Tarix, arxeologiya, etnoqrafiya, antropologiya, dilçilik və folkloristika kimi sanballı elm sahələri mənbələrinin kompleks şəkildə bu problemin həllinə yönəldilməsi bu çətin mövzunun tədqiqini bir qədər də mürəkkəbləşdirir. Elə buna görədir ki, bu problem ətrafında müxtəlif elmi mülahizə və mübahisələr hazırda da səngimək bilmir. İtib getməkdə olan türk etnoslarına Monqolustanda yaşayan duxalar (tsaatanlar), eləcə dəçəngəl (tsengel) türkləri, İrkutsk vilayətinin Nijneudinsk rayonunda yaşayan və özlərini tuba(tofa, tıfa, tipa) etnonimi ilə adlandıran toflar / tofalar / dubolar / qaraqaslar(1000 nəfər), Buryatiya Respublikasının Okin və Tunkin rayonlarında məskunlaşan soyotlar (3000 nəfər),
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
119 Altayın cənub-şərqində yaşayan telengitlər, Livan türkmanları (sayları haqqında dəqiq məlumat yoxdur, təqribən 8.650 nəfər), Tuva Respublikasında yaşayan tuvinlər, urxanyaylar daxildir (1). Burada çəngəl türkləri və telengitlərdən bəhs edəcəyik. Çəngəl türkləri Çəngəl (Tsengel) sumonunda məskunlaşmışlar. Qeyri-rəsmi məlumata görə, 20 min-ə qədər olsalar da, bunlardan yalnız 8 min-ə qədəri öz ana dillərini bu günə qədər mühafizə edə bilmişlər. Bir sıra səbəblərə görə, milli mənsubiyyətləri uryanxay, uyğur, qazax, monqol olaraq göstərilən çəngəllər 1990-cı ildə şəxsi istəkləri çəngəl türkləri adı ilə qeyd olunmuşlar. Çəngəl türklərinin damğası (tamğası) çəngəl şəkilli alətdir. Onların yaşlı nəsli Rusiya ilə Monqolustan arasında dövlət sərhəddi müəyyənləşdirilmədən öncə məskunlaşdıqları torpaqların Tuva və tuvinlərə aid olduğunu hələ də xatırlayır. Rusiya ilə Monqolustan arasında olan dövlət sərhəddi onları iki hissəyə parçalamış, nəticədə Monqolustan ərazisində qalmaq çəngəl türklərinin tale qismətinə yazılmışdır. Bu azmış kimi, 1963-cü ildə Çəngəl sumonu ləğv edilmiş, əhali qazaxların üstünlük təşkil etdikləri Ağ-həm (Ak-Xem) sumonuna birləşdirilmişdi. Bu siyasi hadisə ümumilikdə çəngəl türklərinin onsuz da ağır olan güzəranına bir çox sahələrdə öz mənfi təsirini göstərmişdi. Belə ki, azlıq təşkil etdikləri sumonda əsas mövqeli vəzifələri qazaxlar tutduqlarından çəngəl türklərinin çoxu işsiz qalmışdı. Qazaxlar onları işsiz qoymaqla kifayətlənməyərək mal-qara üçün yararlı olan ən yaxşı otlaq yerləri və bol məhsul verən əraziləri də mənimsəmişdilər. Öz doğma ərazilərində yaşamağın mənasız olduğunu görən çəngəl türkləri iş tapmaq məqsədilə ailəcə başqa yerlərə daşınmaq məcburiyyətində qalmışdılar. Statistik hesablamalara görə, 1100-dən çox tuvalı Çəngəli tərk edərək Mərkəzə və Selengin aymaklarına köçmüşlər. Uzun müddət acınacaqlı vəziyyətdə qalan xalq maddi rifah halının yaxşılaşdırılması üçün yollar aramış, 1990-cı ilin əvvəllə- rində 40-dan çox ailə daimi yaşayış yeri ilə təmin olunmaq üçün Tuva və Monqolustan prezi- dentlərinə rəsmən müraciət etsə də, heç bir hökümət onlara diqqət yetirməmişdi. Monqolustan hökumətinin rəsmi orqanları bu işin onların səlahiyyətləri xaricində olduğunu bəhanə edərək, məktub-müraciəti Moskvaya göndərmiş, oradan isə heç bir cavab alınmamışdı. Bu zaman çəngəl türklərinin imdad və harayına onların öz həmyerliləri – Almaniyanın Leybsiq universitetinin məzunu, mənşəcə tuvin olan tanınmış monqol yazıçısı Çinagiyn Qalsan yetişmişdir. Bu görkəmli ictimai xadim 1995-ci ildə öz şəxsi maliyyəsi hesabına 36 ailənin Zaamar və Altanbulaq sumonlarından yenidən Çəngələ köçürülməsinə nail olmuşdu ki, bu da açıq-aşkar Monqolustan hökumətinə cəsarətli bir çağırışın bariz nümunəsi idi (2). Çəngəl türkləri haqqında almanların çəkdikləri sənədli-publisistik film monqol ictimaiyyəti arasında böyük rezonans doğurdu. Bundan sonra Bayan-Ulegey aymakından çəngəl türklərinin axını bir qədər dayandırıldı, lakin 2010-cu ildən sosial-iqtisadi həyat şərtlərinin ağırlaşması, işsizliyin artması çəngəl türklərinin başqa yerlərə köç etməsinə rəvac verdi. İnternet saytlarının (Karaool, elektron resursları, 2010) verdiyi məlumata görə, hazırda Çəngəldə 1740 nəfər tuvalı (435 ailə), 8700 nəfər qazax və 6 monqol ailəsi yaşayır. Sumonun müxtəlif idarə və təşkilatlarında 43 tuvalı çalışır. Çəngəl türkləri 3 dildə – tuvin, monqol və qazax dillərində danışırlar. Hazırda çəngəllərin Rusiya tuvalıları ilə yaxşı ünsiyyətdədir. Bu, çəngəl türklərinin dilinə də müsbət mənada yaxşı təsir göstərmişdir. Belə ki, tuvinlərin digər qruplarından fərqli olaraq, çəngəl türkləri öz ana dillərində o qədər səlis danışırlar ki, digər tuvalılar kimi onlarda ana dillərini itirmək qorxusu yoxdur. Əvvəllər Çəngəldə (Tsengel) monqol və qazax dilli siniflərdən ibarət olan bir məktəb fəaliyyət göstərirdi. Dərslər hər iki dildə tədris olunur, hər il 1200-1400 nəfər məzun olurdu. Rus dili xarici dil kimi keçilirdi. Çəngəl türkləri monqol dilində oxumağı tərcih edirdilər.1991-ci ildə Tuva hökuməti çəngəl türkləri əhalisinin maraqlarını nəzərə alaraq bir məktəb bazası əsasında tuvin sinifləri olan daha iki məktəb yaratdı. Bu ideyanın təşəbbüskarı sonralar (1992-2000) həmin məktəbin direktoru olan maarifçi-ziyalı Ç.Qaqaa idi. Öncə məktəbdəki bütün əyani vəsaitlərin tuvin dilində olması nəzərdə tutulmuşdu. Valideynlər bunun bir sıra mənfi nəticələrə gətirə biləcəyindən qorxuya düşərək bu fikrin reallaşmasına əngəl olmuşdu; belə ki, bütün dərslərin tuvin dilində aparılması onların uşaqlarının monqol dilini yaxşı öyrənməsinə və ölkənin ən yaxşı ali təhsil müəssisələrinə daxil olmalarına maneçilik törədə bilərdi. Beləliklə də, Təhsil Nazirliyi bütün dərslərin monqol dilində aparılması və tuvin dilinin ayıca olaraq proqrama salınmasına dair sərəncam imzalamışdı. Hazırda isə Çəngəl məktəbində monqol və ingilis dilləri ilə
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|