Microsoft Word maya book 2013 A5 son

109 
Cədvəl 8.2.1 
Quraq torpaqlar, mln.ha (BMTİP/QRİD), 1991 
 
 
Afrika Asiya Avstraliya Avropa  Şimali 
Amerika
Cənubi 
Amerika
Bütün
dünya
%
Ekstra 
arid 
672 277
0 
0 
0 
3 
26 16
Arid 
504 626
303 
11 
11 
82  45 26
Yarım 
arid 
514 693
309 
105  105  419  265 37
Quraq 
subhumid 
269 353
51 
184  184  232  207 21
Cəmi 
1259 1349
663 300 300 736 543 
100
Ümumi 
sahədən 
% 
32 
32 11  5 12 12 8 
 
 
8.2.1.-ci cədvəldə ayrı-ayrı materiklərdə və bütün dünya-
da müxtəlif iqlim zonalarında quraq torpaqların sahəsi 
milyon ha ilə verilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi ümu-
mi sahədən Afrikada – 32, Asiyada – 32, Avstraliyada – 11, 
Avropada – 5, Şimali Amerikada – 12, Cənubi Amerikada 
isə 12 milyon ha, bütün dünya üçün isə – 8 mln. ha torpaq 
sahəsi quraqlığa məruz qalmışdır.  
 
8.2.2. Səhralaşmanın tipləri və səhralaşma indikatorları 
 
FAO-YUNEP (1982) təşkilatı yer kürəsində 8 tip səh-
ralaşma fərqləndirir. 
1. Bitki örtüyünün deqradasiyası 
2. Külək eroziyası 
3. Su eroziyası 
4. Torpaq strukturasının pozulması 
5. Torpaqda humusun miqdarının azalması 
6. Şoranlaşma, şorakətli və şorakət torpaqlar 

---

110 
7. Torpağın bataqlaşması 
8. Torpaqda toksiki maddələrin çoxalması 
 
Əsas təbiət hadisələri arasında quraqlıq və külək eroziyası 
xüsusi yer tutur. Yer kürəsi  əhalisinin təxminən 750 mln. 
nəfəri (12,5%) arid ərazilərdə, 90 mln-u isə güclü səhralaş-
maya məruz qalan ərazilərdə yaşayırlar. Azərbaycanda 
əhalinin 60%-i Kür-Araz çökəkliyində yaşayır ki, bu ərazi 
də əsasən arid və yarımarid qrupa aid edilir. 
Üç səhralaşma indikatoru bir-birindən fərqləndirilir. 
Bunlara fiziki, bioloji və sosioloji indikatorlar daxildir. 
Fiziki indikatorlar – (torpaq, geokimyəvi və hidrolitik). 
1. Toz və qum tufanlarının miqdarı  və digər  əlverişli 
olmayan iqlim prosesləri; 
2. Qrunt sularının miqdarı, səviyyəsi və keyfiyyəti; 
3. Eroziya və defilyasiya proseslərinin inkişafı  və 
formaları; 
4. Köklər yerləşən torpaq qatının qüvənliyini və onda 
olan humusun miqdarı; 
5. Torpağın şoranlığı və şorakətliyi; 
6. Müxtəlif qaysaqların əmələ gəlməsi; 
7. Yeraltı sular. 
Bioloji indikatorlar – Bitki örtüyü: 1. Yayılan bitki növlə-
rinin nisbəti; 2. Bitki örtüyündə olan kserofil və mozofil 
növlər; 3. Torpağın üst hissəsinin bitkilər tərəfindən örtül-
məsi; 4. Bioloji məhsuldarlıq və yem bitkilərinin məhsul-
darlığı. Heyvanlar aləmi: 1. Əsas növlər; 2. Ev heyvanlarının 
sayı, cinsi; 3. Heyvanların çoxalması; 4. İkinci məhsul. 
Sosioloji – qruplar arasında aşağıdakılar fərqləndirilir:  
1. Torpaqdan istifadə sistemi (suvarılan  əkinlik, dəmyə, 
heyvandarlıq, bitkilərin xammal məhsullarının toplanması 
və daşınması, turizm və s.); 2. Əhalinin yerləşmə strukturası; 

---

111 
3. Sosial proseslərin parametrləri. 
Geniş  ərazidə  səhralaşma üzrə monitorinq keçirilən za-
man yerüstü üsullarla bu işi görmək üçün çoxlu miqdarda 
ixtisasa malik mütəxəssislər tələb olunur. Kosmosdan və 
aeroçəkilişdən istifadə etdikdə monitorinq sadə, sürəltə asan 
mənimsənilən yolla həyata keçirilir və ucuz başa gəlir.  
 
8.3. Azərbaycanda səhralaşma problemi 
 
Hazırda dünyada həllini gözləyən vacib ekoloji məsələlər 
sırasında yer almış başlıca problemlərdən biri də  səhralaş-
madır. Ekologiya və  Təbii Sərvətlər Nazirliyi (ETSN) mü-
təxəssisləri bu fikirdədirlər ki, quru iqlim şəraitində yerləşən 
Azərbaycan üçün də  səhralaşma problemi son dərəcə 
aktualdır. 
Nazirliyin məlumatına  əsasən, hazırda ölkəmizdə erozi-
yaya 3,7 milyon, şoranlaşmaya isə 1,2 milyon hektara qədər 
torpaq məruz qalıb. Təxminən 300 kv.km ərazi sel sularının 
təsirindən, 30 min hektar torpaq sahəsi isə faydalı qazıntıla-
rın istismarı  nəticəsində yararsız hala düşüb. Səbəblər isə 
çoxdur. Torpaqların ekstnesiv istifadəsi, heyvandarlığın ki-
fayət qədər yem bazası ilə  təmin olunmaması, mal-qaranın 
sürətlə artması  səbəbindən mövcud otlaqların, meşə  ərazi-
lərinin həddən artıq otarılması  səhralaşmaya səbəb olur. 
Bundan başqa, suvarma rejiminə düzgün riayət edilməməsi, 
hidrotexniki qurğuların sıradan çıxması, kimyəvi çirklənmə, 
şoranlaşma, eroziya proseslərinin sürətlənməsi və sel suları-
nın təsirinin artması da səhralaşmanı yaradan əsas amil-
lərdəndir. 
Nazirlik mütəxəssislərinin rəyi belədir ki, torpaqların ya-
rarsızlaşmasının  əsas amillərindən biri də onların kimyəvi 
çirklənməyə  məruz qalmasıdır. Bundan başqa, 264 min 

---

112 
hektar meşə sahəsi erməni işğalı altındadır və  həmin  ərazi-
lərin meşə fondu ermənilər tərəfindən intensiv olaraq məhv 
edilir. Bu da Azərbaycan  ərazisində meşələrin azalmasına, 
səhralaşma prosesinin sürətlənməsinə səbəb olur. 
Səhralaşma probleminin qlobal xarakter alacağını çoxdan 
başa düşən ekoloqlar bəşəriyyətin gələcək bəlalardan xilas 
edilməsi üçün təcili tədbirlərin həyata keçirilməsi tələbilə 
çıxış etmək məcburiyyətində qalıblar. Buna görə, Azərbay-
can ölkənin ekoloji durumunun yaxşılaşdırılmasını, təbii 
ehtiyatlardan səmərəli və ziyansız istifadə olunmasını, o 
cümlədən milli maraqları nəzərə alaraq «Səhralaşmaya qarşı 
mübarizə» Beynəlxalq konvensiyasına qoşulub. 1994-cü il 
17 iyun tarixində Parisdə səhralaşmaya qarşı mübarizə kon-
vensiyası qəbul olunmuş və 1996-cı ildə qüvvəyə minmişdir. 
Azərbaycan Respublikası Konvensiyanı 1998-ci ildə imza-
lamış və Respublika Prezidentinin 24 aprel 1998-ci il tarixli 
fərmanı ilə qüvvəyə minmişdir. 
Problemlə mübarizə işlərinə gəlincə, ölkəmizdə səhralaş-
manın qarşısının alınması  məqsədilə müvafiq dövlət proq-
ramları  işlənib hazırlanıb. «Azərbaycan Respublikasında 
yay-qış otlaqlarının, biçənəklərin səmərəli istifadə olunması 
və  səhralaşmanın qarşısının alınmasına dair Dövlət Proq-
ramı», «Meşələrin artırılması və bərpa olunmasına dair» və 
«Ekoloji cəhətdən dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişafa dair» 
milli proqramları  təsdiq olunub. Bu proqramlara əsasən, 
ümumilikdə, hər il ölkə  ərazisində 10 min hektardan artıq 
meşə-bərpa işləri aparılır. 
Yay və  qış otlaqlarının mövcud vəziyyətinin araşdırıl-
ması,  şiddətli eroziüyaya və  şoranlaşmaya məruz qalmış 
ərazilərin dəqiqləşdirilməsi və  xəritələşdirilməsi, eləcə  də 
torpaq kadastrı  və qeydiyyat sisteminin yaradılması üzrə 
işlər də davam etdirilir. Ölkəmizin təbii örtüyünün olduğu 

---