D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
92
петуха» – “qırmızı xoruz buraxmaq” ifadəsi dilimizdə “xoruz
buraxmaq” şəklində işlənilmişdir. Bu ifadə barədə V.M.Mokienko yazır
ki, slavyan dillərində “qırmızı xoruz buraxmaq” ifadəsi odla əlaqədar
olaraq, yanğını ifadə edir (17, 96-100).“Xoruz buraxmaq” – danışıqda
və ya musiqi ifasında səhvə, yanlışlığa yol vermək, xaric oxumaq (6,
153). Çox zaman “xoruz buraxmaq” ifadəsi əvəzinə, danışıqda
“quşlamaq” – sözünün yerini bilməmək, ağzına nə gəldi danışmaq
mənasında sinonim frazeoloji ifadəsindən istifadə olunur.
Məsələn:Gəlin sön sözü bizim sabiq baritonçalanımız Novruzəlinin
özünə verək, görək o nə deyir...Novruzəli...dişlərini ağartdı:- Madam ki,
məndən belə razısınız, heç getmirəm.Qüdrət Sədaya elə gəldi ki,
konsertin
şirin yerində, onun dirijorluq etdiyi orkestrin lap ürəyində, hələ
bu vaxta qədər eşitmədiyi yağlı bir xoruz buraxdılar. Maestro yalnız bir
söz deyəbildi: -- Daha sənə sözüm yoxdur, Xoruzəli!(S.Qədirzadə).
Göründüyü kimi, nümunədə yazıçı frazeologizmdən istifadə edərək, hətta
obrazın adını da uyğunlaşdırmış, uydurma ad yaradaraq, komik effekti
daha da gücləndirmişdir.
“Xoruz” quş adı ilə bağlı frazeologizmlərdən biri də “xoruza
yükləmək” ifadəsidir. “Xoruza yükləmək” – müflis etmək, var-yoxunu
əlindən almaq, soymaq, talamaq (4,158).
Məsələn: Ticarət deyil ki, min dənə Bağdad tacirini bir xoruza
yükləyim (Koroğlu”);Ağa Kərim ağa. A gədə, Səfərəli, sənin qəsdində,
balam, odur ki, məni xoruza yükləyəsən, mən də buna razı ola
bilməyəcəyəm, vəssəlam (N.Vəzirov, Ağa Kərim ağa Ərdəbili).
Bu sözlə formalaşan frazeologizmlərdən biri də “xoruzu
yumurtlamaq” ifadəsidir. Mənası: İşləri o qədər yaxşı gedir ki, hətta
xoruzu da yumurtlayır.
Quş zoonimi ilə bağlı formalaşan metaforik ifadələr,
frazeologizmlər çoxdur. Düşünürük ki, onların daha geniş aspektdə
təhlilə cəlb etmək dilimizin imkanlarını üzə çıxarmaq sahəsində mühüm
addım olacaqdır.
ƏDƏBİYYAT:
1. Hacıyeva A.K. Zoometaforizmlər. AR nam diss., Bakı, 2005, 26 s.
2.Skorupka St. İdiomatysmy fraseologiene w jvesuky polskim ich
genesa/ Славянская фразеология, М., 1958, т.3, 125 с.
3. Ə.Ə.Orucov. Azərbaycanca-rusca frazeologiya lüğəti. Bakı, “Elm”,
1976, 247 s.
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8
93
4. N.Seyidəliyev. Frazeologiya lüğəti. Bakı, “Çıraq”, 2004, 272 s.
5. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 3-cü cild, Bakı,
Şərq-Qərb,2006, s.82-
83.
6. Q.Məhərrəmli, R.İsmayılov. Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti.
Bakı, Altunkitab, 2015, 288 s.
7. F.Vəliyeva. İngilis və Azərbaycan dillərində ornitonim komponentli
frazeoloji vahidlərin antroposentrik əsaslı
leksik-semantik
təsnifatlandırılması. Filologiya məsələləri, Elm və təhsil, 2013№4, s.3-7
8. X.Yolçuyeva. İnsanın emosiya və hisslərini
ifadə edən frazeoloji
birləşmələr. AR nam dis., 2016, 22 s.
9. M.Adilov. Qanadlı sözlər. Bakı, Yazıçı, 1988, 440 s.
10. К.Алиев. Стилистические особенности фразеологии в
художественной литературе. АР канд.дисс., Б., 1966, 28 с.
11. Е.Р.Малефеева. Семантическая структура фразеологизмов с
компонентом «птица» в современном русском языке.
Фразеологическое значение в языке и в речи.
Челябинск, 1988, с.95-
111 .
12. A.K.Hacıyeva. İnsanın zoometaforizmlərlə səciyyələndirilməsi və
ingilis nitqində işlənmə sferası. Tədqiqlər, 2003, Bakı, s.275-277
13. M.Adilov. Azərbaycan dilində sintaktik təkrarlar. Bakı, Em, 194, 228
s.
14. B.Hüseynov. Rəvayətli ifadələr. Bakı,
Uşaqgəncnəşr, 1961, 212 s.
15. Murtuzayev S. M.F.Axundov komediyalarının frazeologiyası.
Az.SSR Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu, 1958, 80 s.
16. M.Adilov. Əyləncəli dilçilik, Elm və təhsil, 2014, 324 s.
17. Mокиенко В.М. Пустить красного петуха. “Русская речь”, 1980
№6, с. 96-100.
Наргиз Гаджиева
Роль зоонима «птица» в метафоризации и
формированиифразеологизма
Резюме
Люди были в постоянном контакте с окружающими их сущес-
твами и сравнивали их со своими жизнями. С этой точки зрения слово
«птица» и фразеологизмы, образующиеся с названиями птиц, предста-
вляют интерес. Метафорические выражения появились путем сравне-
ния характеристик человека с различными особенностями птицы. Эти
выражения имеют как положительное, так и отрицательное содер-