Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

BirbaĢa investisiyalar (kapital qoyuluĢlara) - bu investisiya obyektlərinin idarə olunması məqsədilə 
yönəldilən qoyuluĢlardır. Bank bu və ya digər kompaniyanm səhmlərinin nəzarət paketini əldə edərsə, 
o 
zaman investisiyalarm qiymətli kağızlara qoyulduğu aĢkarlana bilər. Bank daimi müĢtərilərinin ticarət və 
sənaye müəssisələrinin səhmlərinin nəzarət paketinin sahibi ola bilər. Bu zaman bank müəssisənin 
istehsal və maliyyə fəaliyyətinə tam nəzarət edir və nəticə etibarilə by müəssisə- lərdə aparılan kredit 
əməliyyatlarmın təhlükəliliyini azaldır. Mədaxil bazasım və fəaliyyətini geniĢləndtrmək üçün bank 
qeyri-bank maliyyə kompaniyaları kimi iĢtirak edir. (investisiya və sığorta kompaniyalan. qeyri-dövlət 
təqaüd fondları, lizinq kompaniyaları və s.) Bu kompaniya- lar bankdan asılı olur və onlarm səhmlərinə 
kapital qoyuluĢları birbaĢa inventisiyalarm forması kimi ifadə olunur.
 
Portfel investisiyalarv. vahid Ģəkildə idarə olunan müxtəlif emitentli qiymət kağızlarm portfelinin 
yaranması ilə həyata keçirilir.
 
Portfel inventisiyalarmm məqsədi portfeldə yerləĢən qiymətli kağızlarm kurs məbləğinin artmasından 
əldə olunan mədaxilin almma- sıdır.
 
Qiymətli kağızlarm portfeli bu tiplərə ayrılır:
 
Artım portfeli - inventisiya kapitalmm artırılmasma yönəldilir.
 
Onun əsasmı məbləği artan qiymətli kağızlar təĢkil edir. Bu port- feldəki cari mədaxilin səviyyəsi 
yüksək deyil.
 
Mədaxil portfeli - yüksək cari mədaxillərin almmasmı təmin edir. Faiz ödəniĢləri və dividentlərin 
məbləği bazar qiymətlərindən yüksək olur.
 
Riskli kapital portfeli -buraya sürətlə inkiĢaf edən kompaniyaların gələcəkdə yüksək gəlir gətirəcək 
qiymətli kağızları daxildir. Bu portfel təhlükəli olmağma görə fərqlənir, çünki aktivlərin məbləğinin 
sürətlə artımı həyata keçməyə də bilər.
 
TarazlaĢdırılmıĢ portfel - buraya sürətlə artan yüksək gəlirli və təh- lükəli kağızlar daxil olur. Bu 
portfeldə kapitalm və cari mədaxilin artımı bir-birinə uyğunlaĢır. Bu portfeldə ümumi təhlükə 
tarazlaĢdırıhr.
 
XiisusilaĢmiĢ portfel - müəyyən növlü qiymətli kağızlardan təĢkil olunur (xarici qiymətli kağızlarm 
portfeli, qısamüddətli qiymətli kağız- ların portfeli).
 
Kommersiya banklarmm investisiya portfellərinin obyektlərinə dövlət, kooperativ, kommersiya (veksel, 
bankların depozit sertifikatları və s) və bələdiyyəyə məxsus qiymətli kağızlar daxildir.
 
Qiymətli kağızlar portfelini formalaĢdıran kommersiya bankları- nın mütəxəsisləri bankm investisiya 
siyasətinə rəhbərlik edirlər.
 
Adətən qiymətli kağızlar bazarımn əməliyyatlarmda iĢtirak edən banklarda, aktiv paylarm və qiymətli 
kağızlarla bağlı əməliyyatlarm mədaxillərinin səviyyəsini müəyyən edən investisiya sənədi iĢlənib hazır- 
lanır.
 
Bir qayda olaraq, iri banklarda qiymətli kağızlarm sərbəst idarəsi və analitik Ģöbələr yaradıhr.
 
Sərbəst bölmələr kimi qiymətli kağızlar üzrə dilinq Ģöbələri, uçot- əməliyyat, depozit saxlamaları və 
qiymətli kağızlarm qeydiyyat Ģöbələri yaradıhr.
 
Bank investisiyaları onların gəlirliliyi və likvidliyi baxımmdan 2 qrupa bölünür:
 
Ġqtisadi tədqiqat üzrə bank investisiyalarınm mədaxili:
 
•
 
Yenidən likvidlik üçün qiymətli kağızlara həqiqi qoyuluĢlar (alıĢ- veriĢ üçün qiymətli kağızlarm 
balans məbləği) 
•
 
Qiymətli 
kağızlara həqiqi uzunmüddətli qoyuluĢlar (qiymətli kağızlara uzunmüddətli 
qoyuluĢlarm balans məbləği). 
Portfel investisiyası formasmda bank ehtiyatlarmm qiymətli kağız- lara qoyuluĢları alıĢ-likvidlik saziĢi 
əsasmda həyata keçirilir. Səhmlərin və borc öhdəliklərinin əldə olunması likvidlik qiyməti ilə balansa 
daxil olur:
 
Dt - əldə olunmuĢ faktiki qiymətlər üzrə;
 
Kt - «Kredit təĢkilatlarmm kassası» - nağd vəsaitlər hesabma qiy- mətli kağızlarm əldə olunması zamam;
 
MüĢtərinin hesabat krediti - müĢtərilərdən qiymətli kağızların almması zamam;
 
Müddətli və nağd saziĢlərinin həyata keçirilməsi zamanı hesab- lanmalar tələbat uçotuna əsaslanan 
hesablar üzrə aparılır. Əldə olunmuĢ qiymətli kağızlarm ödənməsi üçün vəsaitlərin köçürülməsi zamam:
 
KitabYurdu.az 
231
 

---

Bank balansmda dövlət istiqrazlarmm uçotu cari bazar məbləği ilə ifadə olunur. Bununla əlaqədar, daima 
qiymətli kağızlarm yenidən qiy- mətləndirilməsi həyata keçirilir.
 
Digər qiymətləndirilmələrdə isə alıĢ-likvidlik üzrə əməliyyatların faizli borc öhdəliklərində əks olunur. 
Burada borc öhdəliklərinin yeni sahibi əvvəlki sahibə faizli mədaxilin bir hissəsini ödəyir. Bu onunla 
bağlıdır ki, borc öhdəliyinin sonuncu sahibu, bu öhdəliklərin ay və ya faizli mədaxilin ödəniĢ müddətinə 
qədər əldə olunması nəzərə almmaya- raq, mədaxilin bütün məbləğini alır.
 
Dünya təcrübəsinə uyğun olaraq, borc öhdəlikləri üzrə faiz məda- xili borc öhdəliklərinin sahibində 
cəmləĢir və faiz mədaxilinin ödəniĢi zamanı cəmlənmiĢ mədaxilin məbləği bank balansından nəticəyə 
köçürülür.
 
Alıcı bazarda faizli borc öhdəliklərini əldə etmək üçün satıcıya fa-izli borc öhdəliklərinin saziĢ 
müddətində cəmlənmiĢ faizlərini ödəyir.
 
Bu əməliyyatlar aĢağıdakı kimi həyata keçirilir:
 
Dt - faiz dövrünün baĢlanması vaxtı saziĢin bağlanma müddətinə qədər cəmlənmiĢ faiz mədaxilinin 
faktiki qiymətlə əldə olunması:
 
Kt - «Kredit təĢkilatlarmm kassası» - nağd vəsaitləri ilə qiymətli kağızlarm əldə olunması, yaxud «Milli 
Bankda kredit təĢkilatlarmm müxbir hesabları» - nağd vəsaitlərlə qiymətli kağızlara görə hesablaĢma- 
lar.
 
Dt - «Faizli borc öhdəlikləri üzrə cəmlənmiĢ mədaxillərin beh Ģək- lində almması»
 
Faizli borc öhdəliklərinin satıĢı zamanı satıcı alıcıdan cəmlənmiĢ faizli mədaxillərini (fond dövrünün 
baĢlanğıcmdan saziĢin sona çatma müddətinə qədər mədaxillər) alır.
 
Faizli borc öhdəliklərinin satıĢı üzrə əməliyyatlar bu cür ifadə olu-
 
nur:
 
Dt «Kredit təĢkilatların kassası» - nağd vəsaitlər vasitəsilə qiymətli kağızlarm reallaĢması, yaxud «Milli 
Bankda kredit təĢkilatlarmın müxbir hesabları» - nağdsız qaydada qiymətli kağızlar üzrə hesablaĢma- lar.
 
Pul vəsaitlərinin uçotu üzrə hesablar qiymətli kağızlarm reallaĢma məbləği ilə debetləĢir:
 
Kt - realizə edilmiĢ qiymətli kağızlarm balans məbləğinə:
 
Kt - əldə edilmiĢ mədaxilin məbləği
 
Sonra hesab qalığı təyin edilir və nəticə «Qiymətli kağızlardan əldə olunmuĢ mədaxillər» hesabma 
köçürülür.
 
Bankların qeyri-dövlət qiymətli kağızlarma qoyuluĢları bazar qiy- mətlərinin və qiymətli kağızlar kursu 
qeyri-daimliyi ilə əlaqədar təhlü- kənin artması xüsusiyyətinə malikdir. Qiymətli kağızlarm bazar 
qiymət- lərinin aĢağı düĢməsinin bank fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinə mənfı təsirini aradan qaldırmaq 
üçün Azərbaycan Respublikasmm Milli Ban- kı kommersiya banklarma dəyərsiz, qiymətli kağızlar üçün 
ehtiyat fon- du yaratmaq öhdəliyini təyin etmiĢdir.
 
Birincisi qiymətli kağızlar üzrə ehtiyatlar hər rübün birinci iĢ günündə yaradılır.
 
Ġkincisi, ehtiyatlar bankm səhmdar cəmiyyətin səhmlərinə qoyulu- Ģuzamanı yaradılır.
 
Uçüncüsü, ehtiyat yaratmaq üçün bütün qiymətli kağızlar bazar qiymətli və bazar qiyməti olmayan 
kağızlara bölünməlidirlər.
 
Milli Bank dövlət qeydiyyat nömrəsi olan qiymətli kağızlarm ba- zar qiyməti olan qiymətli kağızlara aid 
olmasmı göstərən digər meyarla- rı müəyyən etmiĢdir:
 
Buraya: 
•
 
əmtəə birjasmın fond Ģöbəsinə daxil olan qiymətli kağızlar 
•
 
qiymətli kağızların birja qiymətlərinin Respublika qəzetlərində rəsmi dərci (nəĢri) 
•
 
qiymətli kağızlar dövriyyəsində məhdudiyyətlərin olmaması və s. 
Konkret kağızın bazar qiyməti rübün sonuncu günündə balans
 
məbləğindən aĢağı olarsa, bank Milli Bank tərəfindən təmin olunmuĢ qiymətli kağızlarm qoyuluĢu 
əsasında ehtiyatlar yarada bilər. Ehtiyatlar balans məbləğinə daxil olan orta bazar qiymətlərinin aĢağı 
düĢməsi zamanı yaradılır, lakin onun məbləği qiymətli kağızlarm balans məbləğinin 50%-ni təĢkil 
etməlidir.
 
KitabYurdu.az 
232
 

---