Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

806
 
Ġdarəetmənin
 
hesablaĢmaları
 
855
 
Ġdarəetmənin mənfəəti
 
 
 
 
807
 
ÖdənilmiĢ toplanmıĢ faiz gəlir 
(faizli borc öhdəlikləri üzrə)
 
 
 
 
 
 
808
 
Cari hesablar
 
 
 
809
 
Ġdarəetmənin xərcləri
 
 
 
810
 
Ġdarəetmənin itkiləri
 
 
 
 
BALANS
 
 
BALANS
 
 
 
KitabYurdu.az 
237
 

---

      MÖVZU 10.KOMMERSİYA BANKLARININ DİGƏR ƏMƏLİYYATLARI 
 
ƏMƏLİYYATLARI 
                PLAN: 
1.VASİTƏÇİLİK ƏMƏLİYYATLARININ MAHİYYƏTİ VƏ FORMALARI 
2.LİZİNQ 
3..TRAST ƏMƏLİYYATLARI 
 
           1. VASİTƏÇİLİK ƏMƏLİYYATLARININ MAHİYYƏTİ VƏ FORMALARI
 
Məlum olduğu kimi banklar 
öz
 fəaliyyətlərində tarixən formalaşmış özünəməxsus xüsusiyyətlərə və 
mühüm əhəmiy- yətə malik aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirirlər; fıziki və hüquqi şəxslərin 
kreditləşdirilməsi, kassa və hesablaşma əmə- liyyatları, investisiyaların həyata keçirilməsi və s. Son 
vaxtlar kommersiya bankları qeyd olunanlardan əlavə vasitəçilik əməliyyatlarını da icra etməyə 
başlamışlar.
 
Mahiyyət etibarilə vasitəçilik əməliyyatları da digər əməliy- yatlar kimi banka mənfəət gətirən 
əməliyyatlardır. Lakin digər əməliyyatlardan fərqli olaraq vasitəçilik əməliyyatlarında yalnız iki tərəf 
deyil, əlavə olaraq digər fıziki və ya hüquqi şəxslor iştirak edirlər. Vasitəçilik əməliyyatlarının hər bir 
forması son- rakı paraqraflarda geniş şəkildə nəzərdən keçiriləcək.
 
Vasitəçilik əməliyyatları öz mahiyyətinə görə həm bank- ların, həm də müştərilərin mühüm maraq 
dairəsindədir. Buna səbəb aşağıdakılardan ibarətdir:
 
•
 
vasitəçilik əməliyyatları əvvəlcədən təklif olunmuş xidmətlər əsasında qurulur və 
tənzimlənir. Bunun əsasında vasitəçilik əməliyyatlarının təqdim olunma qaydası, artıq onların 
konkret olaraq təklif olunduğu məqamda bank tərəfındən işlənmiş olur; 
•
 
bir çox hallarda banklar tərəfındən həyata keçirilən vasitəçilik əməliyyatları, ənənəvi 
əməliyyatlardan fərqli olaraq müştərinin tələbatına daha çox uyğun gəlir; 
vasitəçilik əməliyyatlarının inkişaf etdirilməsi vo təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq bankın bu 
əməliyyatlara meylli müştəri dairəsi genişlənir;
 
vasitəçilik əməliyyatları öz mahiyyətinə görə ənənəvi əməliyyatların bir çox növlərini özündə 
birləşdirir ki, bu da həm kommersiya bankının universallığım təmin edir, həm də bank risklərinin 
diversifikasiyasına imkan yaradır;
 
 
vasitəçilik əməliyyatlarmın kompleks xarakteri ilə bağlı 
( > l i i ı ; K |  
bütövlükdə bank fəaliyyitinin səmərəliliyi 
yüksəlir, 
nəticədə 
fəaliyyətdən əldə olunan gəlirin məbləği artır;
 
bir çox hallarda vasitəçilik oməliyyatlarının artırılması biinklıırın fəaliyyətində yeni xidmət və fəaliyyət 
sahələrinin, ıMıc|amotlərinin yaranmasınrşərtləndirir
 
Bir qayda olaraq kommersiya bankları tərəfındən müştəri iiviin aparılan vasitəçilik əməliyyatlarına 
aşağıdakılar aid edilir: lizinq; faktorinq;
 
tıast əməliyyatları (etibarlı idarəetmə və agent xidmətləri). 
 
 
                       2. LİZİNQ
 
Artıq qeyd edildiyi kimi, lizinq əməliyyatları kommersiya banklarınm apardığı vasitəçilik əməliyyatlarının bir 
formasıdır. Bos mahiyyətcə lizinq anlayışı nəyi əks etdirir:
 
Lizinq - (Leasing ingilis söziindən olub icarə mənasını b'iklirir) ixtisasiaşmış lizinq şirkətinin, firmasının, bank 
şöbə- sinin lizinqalan üçün əmiak oiaraq, həmın əmlakm müəyyən nniddətə icarəyə verilməsi ilə əlaqədar 
olaraq əsas vəsaitlərə (maşın, qurğu, nəqliyyat vasitəloıi, istchsal təyinatlı tikililər və s.) investisiya 
qoyuluşunun maliyyələşdirilməsidir.
 
İlk baxışdan lizinq və icarə əməliyyatları bir - birinə oxşardırlar. Hər iki əməliyyat zamant bir şəxsin əmlakı 
müqavilo əsasında digər şoxso müoyyon müddətə və müəyyən şoıtlork) mohsuldar istifadəyo vcrilir. Bununla 
yanaşı, bu iki anlayış arastnda əsaslı fərqlər vardır, Belə ki, icarə əməliyya- tmda sövdələşmənin predmeti 
olaraq icarədarın təsəmifat əməliyyatlarından müvəqqəti azad olan əmlakı çıxış edir. İcarə miinasibətləri iki 
iştirakçı miilkiyyətçi və əmlakı müvəqqəti istifadə edən tərəf arasında yaradılır.
 
I.izinq omoliyyallarmda iso xiisusi olaıaq bu əmoliyyatın hoyata kcçiıilməsi üçün icarodanu ovvulcodən 
verilmiş sifarişi əsasmda əldə olunmuş əmlak miiqavilə əsasmda icarəyə verilir. Bu əməliyyatlarda əlavə 
olaraq istehsalçı və ya əmlak verən, habclə öziinün maliyyə vəsaitlərini verən investor və ya lizinq 
sövdələşməsini kreditləşdirən kommersiya bankı iştirak edir.
 
 
KitabYurdu.az 
238
 

---

Diger tərəfdən bəzi elametlərine görə lizinq bank kredit- ləşməsinə oxşayır. Belə ki, müqavilə 
tərəfləri arasında kredit münasibətləri kreditin əsas prinsipləri olan müddətlilik, ödənişlik və 
qaytarılma əsasmda qurulur. Çox hallarda lizinq vəsaitlərin qaytarılmaq əsasında qoyuluşunu nəzərdə 
tutur. Çünki müqaviləyə görə əmlakdan istifadə edən onun mülkiyyətçisinə amortizasiya ayırmalannı 
ödəyir, bu isə kredit qaytarılan məbləğinə adekvatdır. Lizinq müqaviləsinin müddə- tinə gəldikdə isə 
qeyd etmək lazımdır ki, lizinqin hansı formada həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq həmin müddət 
əmlakın istismarınm normativ müddətindən ya az olmalı ya da ona bərabər olmahdır. Lizinq 
ödəmələrinin tərkibinə amortizasiya ayırmalarından əlavə digər ödəmələr, o cümlədən bu 
sövdələşmə üzrə mülkiyyətçi tərəfindən istifadəyə verilmiş əmlakdan istifadəyə görə faizlər daxil 
edilir. Elə ödenişlik prinsipi bu formada həyata keçirilir. Bu mövqedən nəzərdən keçirildikdə lizinqi 
kreditləşmənin xüsusi spesifık forması kimi qiymətləndirmək olar. Onun xarakterik cəhətləri 
aşağıda- kılardan ibarətdir:
 

 
kreditin ənənəvi formalarından fərqli olaraq lizinqdə ssudanın pul forması deyil, əmlak 
forması təzahür edir;
 
•
 
təminat obyekti olan lizinq əmlakı kreditorun mülkiyyətində qalır; 
•
 
ssudanın məbləği əmlakın dəyəri (ilkin və ya qalıq) əsastnda müəyyən olunur. 
Məhz elə lizinqin kreditləşmə ilə oxşar cəhətlərinə görə o kommersiya banklarınm maraq 
dairəsindədir.
 
Hal - hazırda Azərbaycan Respublikasmm qanun- vericiliyində iizinq emeliyyatlarının hüquqi 
əsasları mövcuddur. 29 noyabr 1994-cü il tarixdə 931 N°-li qərarı ilə Azərbaycan Respublikası Ali 
Soveti “Lizinq xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununu qəbul etmişdir.
 
Bu qanunla lizinq müqaviləsinin subyektləri olaraq respublika ərazisində fəaliyyət göstərən hüquqi 
və fıziki şəxslər ıııüəyyən edilmişdir.
 
Azərbaycan Respublikasınm oıazisindu lizinq xidmutinin formaları müəyyən edilmişdir. Lizinq 
xidməti yönəldilən vəsaitin mənbəyinə, lizinq haqqının tərkibinə və müqavilə subyektlərinin 
iştirakına görə aşağıdakı formalarda həyata keçirilə bilər:
 
1)
lizinq xidmətınin heyata keçirilmesine 
yönəldilən 
vəsaitin mənbəyinə görə; 
-lizinq müəssisəsiniıı öz 
v
ə
s a i t i  
hcsabına həyata keçirilən
 
xidmət;
 
-lizinq müəssisəsinin öz vəsaıti və digər mənbələrdən cəlb olunmuş vəsait hesabına həyata keçirilən    
2)lizinq haqqımn tərkibinə görə: 
-əmlakm satınalma dəyəri, digər xidmət xərcləri, habelə lizinq müəssisəsinin mənfəəti daxil edilməklə lizinq 
haqqı ödənilən xidmət;
 
-əmlakın satınalma dəyəri və lizinq müəssisəsinin mənl'əəti daxil edilməklə lizinq haqqı ödənilən xidmət;
 
3)lizinq müqaviləsi subyektlərınin işlirakına görə: 
 -üç müxtəlif tərəfm (satıcı, lizinq müəssisəsi və icarəçi) iştirakı ilə həyata keçirilən xidmət;
 
-iki tərəfın iştirakı ilə həyata keçirilən xidniət (bu halda maliyyə vəsaitinə ehtiyacı olan müossisə öz 
mülkiyyətində olan əmlakı lizinq müəssisəsinə sataraq, onu icarəyə götürür).
 
Qanunda lizinq müqaviləsinin məzmunu öz əksini tapmış, eyni zamanda müqavilə obyekti olaraq istehsal 
təyinatlı binalar, dəzgahlar, maşınlar, avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri və sair əmlak müəyyən edilmişdir.
 
Mövcud qanunla ölkə ərazisindo fəaliyyət göstərə biləcək lizinq müqaviləsi subyektlərinin-icarəçinin, lizinq 
müəssi- səsinin, əmlak satıcısının hüquq və vəzifələri müəyyən edilmişdir.
 
Beynəlxalq təcrübədən məlum olduğu kimi, “Əsas fondlar”a aid edilən istənilən daşınan və daşınmaz əmlak 
lizinq obyekti ola bilər. Bəzi ölkələrin qanunvericiliyinə görə azad dövriyyəsi qadağan olunmuş bəzi əmlak 
növləri lizinq obyekti ola bilməz. Təcrübodə lizinq obyekti olaraq tez-tcz maşın və avadanlıqlar, qurğular, 
ııoqliyyat vasitələri, hesablama texnikası və rabitə vasitələri və s. istifadə edilir. Çoxsaylı təsərrüfat əməliy- 
yatlarının icra olunduğu iqtisadiyyat həyatında istehsalın texniki bazasının yeniləşməsi prosesində, miixtəlif 
mülkiyyət formalı
 
müəssisə və təşkilatların əsas fondlarının təkmilIeşdirilməsi 
təzələnməsi prosesində lizinq bir neçə fimksiyanı yerinə yetirir:
 
•
 
Lizinq əsas fondlara vəsait qoyuluşunun bir formasıdir, Bu funksiyanı yerinə yetirərkən 
lizinq istehsala 
investisiya 
qoyuluşunun maliyyələşdirilməsi kimi ənənəvi formanı tamam- layır. 
Əmlakdan istifadə edən müqavilə vasitəsi ilə böyllk nn)hləğdo xüsusi vo borc vosaitlorini birdəfəlik 
qoymadan ontt lazım olan əmlakı əldə edə bilir. Məhz elə bu xüsusiyyət lizinqi əmlakm adi alqı-
satqısından fərqləndirir. 
•
 
Lizinq istehsalın maddi-texniki təminatmın 
proqressiv 
metodu rolunu oynayır. Bu vasitə ilə 
lızinq əmlakdan 
istifadi 
edənə, yeni texnikadan, onun mənəvi cəhətdən 
süretle 
köhnəldiyi şəraitdə 
KitabYurdu.az 
239
 

---