MÖVZU 10.KOMMERSİYA BANKLARININ DİGƏR ƏMƏLİYYATLARI
ƏMƏLİYYATLARI
PLAN:
1.VASİTƏÇİLİK ƏMƏLİYYATLARININ MAHİYYƏTİ VƏ FORMALARI
2.LİZİNQ
3..TRAST ƏMƏLİYYATLARI
1. VASİTƏÇİLİK ƏMƏLİYYATLARININ MAHİYYƏTİ VƏ FORMALARI
Məlum olduğu kimi banklar
öz
fəaliyyətlərində tarixən formalaşmış özünəməxsus xüsusiyyətlərə və
mühüm əhəmiy- yətə malik aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirirlər; fıziki və hüquqi şəxslərin
kreditləşdirilməsi, kassa və hesablaşma əmə- liyyatları, investisiyaların həyata keçirilməsi və s. Son
vaxtlar kommersiya bankları qeyd olunanlardan əlavə vasitəçilik əməliyyatlarını da
icra etməyə
başlamışlar.
Mahiyyət etibarilə vasitəçilik əməliyyatları da digər əməliy- yatlar kimi banka mənfəət gətirən
əməliyyatlardır. Lakin digər əməliyyatlardan fərqli olaraq vasitəçilik əməliyyatlarında yalnız iki tərəf
deyil, əlavə olaraq digər fıziki və ya hüquqi şəxslor iştirak edirlər. Vasitəçilik əməliyyatlarının hər bir
forması son- rakı paraqraflarda geniş şəkildə nəzərdən keçiriləcək.
Vasitəçilik əməliyyatları öz mahiyyətinə görə həm bank- ların, həm də müştərilərin mühüm maraq
dairəsindədir. Buna səbəb aşağıdakılardan ibarətdir:
•
vasitəçilik əməliyyatları əvvəlcədən təklif olunmuş xidmətlər əsasında qurulur və
tənzimlənir. Bunun əsasında vasitəçilik əməliyyatlarının təqdim olunma qaydası, artıq onların
konkret olaraq təklif olunduğu məqamda bank tərəfındən işlənmiş olur;
•
bir çox hallarda banklar tərəfındən həyata keçirilən vasitəçilik əməliyyatları, ənənəvi
əməliyyatlardan fərqli olaraq müştərinin tələbatına daha çox uyğun gəlir;
vasitəçilik əməliyyatlarının inkişaf etdirilməsi vo təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq bankın bu
əməliyyatlara meylli
müştəri dairəsi genişlənir;
vasitəçilik əməliyyatları öz mahiyyətinə görə ənənəvi əməliyyatların bir çox növlərini özündə
birləşdirir ki, bu da həm kommersiya bankının universallığım təmin edir, həm də bank risklərinin
diversifikasiyasına imkan yaradır;
vasitəçilik əməliyyatlarmın kompleks xarakteri ilə bağlı
( > l i i ı ; K |
bütövlükdə bank fəaliyyitinin səmərəliliyi
yüksəlir,
nəticədə
fəaliyyətdən əldə olunan gəlirin məbləği artır;
bir çox hallarda vasitəçilik oməliyyatlarının artırılması biinklıırın fəaliyyətində yeni xidmət və fəaliyyət
sahələrinin, ıMıc|amotlərinin yaranmasınrşərtləndirir
Bir qayda olaraq kommersiya bankları tərəfındən müştəri iiviin aparılan vasitəçilik əməliyyatlarına
aşağıdakılar aid edilir: lizinq; faktorinq;
tıast əməliyyatları (etibarlı idarəetmə və agent xidmətləri).
2. LİZİNQ
Artıq qeyd edildiyi kimi, lizinq əməliyyatları kommersiya banklarınm apardığı vasitəçilik əməliyyatlarının bir
formasıdır. Bos mahiyyətcə lizinq anlayışı nəyi əks etdirir:
Lizinq - (Leasing ingilis söziindən olub icarə mənasını b'iklirir) ixtisasiaşmış lizinq şirkətinin, firmasının, bank
şöbə- sinin lizinqalan üçün əmiak oiaraq, həmın əmlakm müəyyən nniddətə icarəyə verilməsi
ilə əlaqədar
olaraq əsas vəsaitlərə (maşın, qurğu, nəqliyyat vasitəloıi, istchsal təyinatlı tikililər və s.) investisiya
qoyuluşunun maliyyələşdirilməsidir.
İlk baxışdan lizinq və icarə əməliyyatları bir - birinə oxşardırlar. Hər iki əməliyyat zamant bir şəxsin əmlakı
müqavilo əsasında digər şoxso müoyyon müddətə və müəyyən şoıtlork) mohsuldar istifadəyo vcrilir. Bununla
yanaşı, bu iki anlayış arastnda əsaslı fərqlər vardır, Belə ki, icarə əməliyya- tmda sövdələşmənin predmeti
olaraq icarədarın təsəmifat əməliyyatlarından müvəqqəti azad olan əmlakı çıxış edir. İcarə miinasibətləri iki
iştirakçı miilkiyyətçi və əmlakı müvəqqəti istifadə edən tərəf arasında yaradılır.
I.izinq omoliyyallarmda iso xiisusi olaıaq bu əmoliyyatın hoyata kcçiıilməsi üçün icarodanu ovvulcodən
verilmiş sifarişi əsasmda əldə olunmuş əmlak miiqavilə əsasmda icarəyə verilir. Bu əməliyyatlarda əlavə
olaraq istehsalçı
və ya əmlak verən, habclə öziinün maliyyə vəsaitlərini verən investor və ya lizinq
sövdələşməsini kreditləşdirən kommersiya bankı iştirak edir.
KitabYurdu.az
238
Diger tərəfdən bəzi elametlərine görə lizinq bank kredit- ləşməsinə oxşayır. Belə ki, müqavilə
tərəfləri arasında kredit münasibətləri kreditin əsas prinsipləri olan müddətlilik, ödənişlik və
qaytarılma əsasmda qurulur. Çox hallarda lizinq vəsaitlərin qaytarılmaq əsasında qoyuluşunu nəzərdə
tutur. Çünki müqaviləyə görə əmlakdan istifadə edən onun mülkiyyətçisinə amortizasiya ayırmalannı
ödəyir, bu isə kredit qaytarılan məbləğinə adekvatdır. Lizinq müqaviləsinin müddə- tinə gəldikdə isə
qeyd etmək lazımdır ki, lizinqin hansı formada həyata keçirilməsindən asılı olmayaraq həmin müddət
əmlakın istismarınm normativ müddətindən ya az olmalı ya da ona bərabər olmahdır. Lizinq
ödəmələrinin tərkibinə amortizasiya ayırmalarından əlavə digər ödəmələr, o cümlədən bu
sövdələşmə üzrə mülkiyyətçi tərəfindən istifadəyə verilmiş əmlakdan istifadəyə görə faizlər daxil
edilir. Elə ödenişlik prinsipi bu formada həyata keçirilir. Bu mövqedən nəzərdən keçirildikdə lizinqi
kreditləşmənin xüsusi spesifık forması kimi qiymətləndirmək olar. Onun xarakterik cəhətləri
aşağıda- kılardan ibarətdir:
kreditin ənənəvi formalarından fərqli olaraq lizinqdə ssudanın pul forması deyil, əmlak
forması təzahür edir;
•
təminat obyekti olan lizinq əmlakı kreditorun mülkiyyətində qalır;
•
ssudanın məbləği əmlakın dəyəri (ilkin və ya qalıq) əsastnda müəyyən olunur.
Məhz elə lizinqin kreditləşmə ilə oxşar cəhətlərinə görə o kommersiya banklarınm maraq
dairəsindədir.
Hal - hazırda Azərbaycan Respublikasmm qanun- vericiliyində iizinq emeliyyatlarının hüquqi
əsasları mövcuddur. 29 noyabr 1994-cü il tarixdə 931 N°-li qərarı ilə Azərbaycan Respublikası Ali
Soveti “Lizinq xidməti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununu qəbul etmişdir.
Bu qanunla lizinq müqaviləsinin subyektləri olaraq respublika ərazisində
fəaliyyət göstərən hüquqi
və fıziki şəxslər ıııüəyyən edilmişdir.
Azərbaycan Respublikasınm oıazisindu lizinq xidmutinin formaları müəyyən edilmişdir. Lizinq
xidməti yönəldilən vəsaitin mənbəyinə, lizinq haqqının tərkibinə və müqavilə subyektlərinin
iştirakına görə aşağıdakı formalarda həyata keçirilə bilər:
1)
lizinq xidmətınin heyata keçirilmesine
yönəldilən
vəsaitin mənbəyinə görə;
-lizinq müəssisəsiniıı öz
v
ə
s a i t i
hcsabına həyata keçirilən
xidmət;
-lizinq müəssisəsinin öz vəsaıti və digər mənbələrdən cəlb olunmuş vəsait hesabına həyata
keçirilən
2)lizinq haqqımn tərkibinə görə:
-əmlakm satınalma dəyəri, digər xidmət xərcləri, habelə lizinq müəssisəsinin mənfəəti daxil edilməklə lizinq
haqqı ödənilən xidmət;
-əmlakın satınalma dəyəri və lizinq müəssisəsinin mənl'əəti daxil edilməklə lizinq haqqı ödənilən xidmət;
3)lizinq müqaviləsi subyektlərınin işlirakına görə:
-üç müxtəlif tərəfm (satıcı, lizinq müəssisəsi və icarəçi) iştirakı ilə həyata keçirilən xidmət;
-iki tərəfın iştirakı ilə həyata keçirilən xidniət (bu halda maliyyə vəsaitinə ehtiyacı olan müossisə öz
mülkiyyətində olan əmlakı lizinq müəssisəsinə sataraq, onu icarəyə götürür).
Qanunda lizinq müqaviləsinin məzmunu öz əksini tapmış, eyni zamanda müqavilə obyekti olaraq istehsal
təyinatlı binalar, dəzgahlar, maşınlar, avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri və sair əmlak müəyyən edilmişdir.
Mövcud qanunla ölkə ərazisindo fəaliyyət göstərə biləcək lizinq müqaviləsi
subyektlərinin-icarəçinin, lizinq
müəssi- səsinin, əmlak satıcısının hüquq və vəzifələri müəyyən edilmişdir.
Beynəlxalq təcrübədən məlum olduğu kimi, “Əsas fondlar”a aid edilən istənilən daşınan və daşınmaz əmlak
lizinq obyekti ola bilər. Bəzi ölkələrin qanunvericiliyinə görə azad dövriyyəsi qadağan olunmuş bəzi əmlak
növləri lizinq obyekti ola bilməz. Təcrübodə lizinq obyekti olaraq tez-tcz maşın və avadanlıqlar, qurğular,
ııoqliyyat vasitələri, hesablama texnikası və rabitə vasitələri və s. istifadə edilir. Çoxsaylı təsərrüfat əməliy-
yatlarının icra olunduğu iqtisadiyyat həyatında istehsalın texniki bazasının yeniləşməsi prosesində, miixtəlif
mülkiyyət formalı
müəssisə və təşkilatların əsas fondlarının təkmilIeşdirilməsi
təzələnməsi prosesində lizinq bir neçə fimksiyanı yerinə yetirir:
•
Lizinq əsas fondlara vəsait qoyuluşunun bir formasıdir, Bu funksiyanı yerinə yetirərkən
lizinq istehsala
investisiya
qoyuluşunun maliyyələşdirilməsi kimi ənənəvi formanı tamam- layır.
Əmlakdan istifadə edən müqavilə vasitəsi ilə böyllk nn)hləğdo xüsusi vo borc vosaitlorini birdəfəlik
qoymadan ontt lazım olan əmlakı əldə edə bilir. Məhz elə bu xüsusiyyət lizinqi əmlakm adi alqı-
satqısından fərqləndirir.
•
Lizinq istehsalın maddi-texniki təminatmın
proqressiv
metodu rolunu oynayır.
Bu vasitə ilə
lızinq əmlakdan
istifadi
edənə, yeni texnikadan, onun mənəvi cəhətdən
süretle
köhnəldiyi şəraitdə
KitabYurdu.az
239