Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

Məsələn, 1 yanvar 1997-ci il bank balansmda «Saleh» səhmdar cəmiyyətinin səhmlərinə qoyuluĢlar 40 
milyon manat məbləği ilə ifadə olunmuĢdur. Səhmlərin hər biri 20000 manat qiymətləndirilmiĢdir. Bu 
qiymətlər balansa daxil olur. Belə səhmlər bazar qiyməti olan qiymətli kağızlar kimi qəbul olunur. 1996-
cı il dekabrm sonuncu iĢ günündə bu səhmlərin alıĢ qiyməti 18000 manat, likvidlik qiyməti - 20000 
manat təĢkil edir. Orta bazar qiyməti bir səhm üzrə 19000 manat təyin edilir. Beləliklə, bakn səhmlərə 
qoyuluĢ üzrə ehtiyatları bu ölçüdə yaradılır: 1000x2000 səhm= 2000000 manat.
 
Ehtiyatlarm yaradılması aĢağıdakı hesablarda qeyd olunur:
 
Dt «Qiymətli kağızlarla əməliyyatlar üzrə hesablaĢmalar».
 
Kt «Qiymətli kağızlara qoyuluĢlann ehtiyatları».
 
Ehtiyatlar bütün qiymətli kağızların məbləğinin artması və azal- masmdan asılı olmayaraq, hər bir 
qiymətli kağız üçün yaradılır. Qiy- mətli kağızlara qoyuluĢun yenidən qiymətləndirilməsi ehtiyatların ya- 
ranmasma imkan yaradır, lakin qiymətli kağızlarm balans məbləğini dəyiĢmir.
 
Qiymətli kağızlarm bazar qiymətinin balans məbləği üzrə artımı mühasibat tətbiqi ilə müĢaiyət olunur.
 
Dəyərsiz qiymətli kağızlar üzrə yaradılmıĢ ehtiyatlarm təshih edil- məsi bank tərəfındən kvartal 
nəticələrinə əsasən həyata keçirilir. Əgər qiymətli kağızların qiyməti hesabat rübünün nəticələrinə görə 
bazar qiymətlərindən baha olarsa, ehtiyatlarm məbləğinin aĢağı düĢməsi baĢ verir.
 
Bu aĢağıdakı kimi tətbiq olunur;
 
Dt «Qiymətli kağızlara qoyuluĢlarm ehtiyatları»
 
Kt «Qiymətli kağızların əməliyyatlarmdan əldə olunan mədaxil».
 
Əgər qiymətli kağızların məbləği bazar qiymətlərindən aĢağı olar- sa, ehtiyatların qiymətlərində artım 
baĢ verir. Bununla belə, qiymətli kağızlarm ehtiyat məbləği balans məbləğinin 50%-i təĢkil etməlidir.
 
Ehtiyatlara əlavələr olduqda, aşağıdakı şəbəkə yaranır
:
 
Dt «Qiymətli kağızlarla əməliyyatların məxaricləri» 
Kt «Qiymətli kağız qoyuluĢlarınm ehtiyatları».
 
Digər hallarda qaydalarda isə bazar qiyməti olmayan və Milli Bank tərəfindən təyin olunmuĢ meyarlarını 
təmin etməyən qiymətli kağızlar üzrə ehtiyatlar yaradılır,
 
Korporativ qiymətli kağızlar üzrə ehtiyatlar yarandıqda 503-511 JNe-li hesablara əsasən qiymətli 
kağızlarmm bazar qiyməti rübün sonun- cu iĢ günündə faktiki likvidlik qiyməti ilə qəbul edilir. Bazar 
qiyməti olmayan korporativ qiymətli kağızlar üzrə ehtiyat onlarm balans məb- ləğinin 50%-i miqdarında 
təĢkil edilir.
 
Qiymətli kağızlarm reallaĢması zamanı ehtiyatlarm məbləği 70102JSfb-li «Qiymətli kağızlarla 
əməliyyatlardan əldə olunmuĢ mədaxil- lər» hesabına köçürülür.
 
Bu zaman növbəti keçid həyata keçirilir:
 
Dt «Qiymətli kağızlara mümkün qoyuluĢlarm ehtiyatları»
 
Kt «Qiymətli kağızlarla əməliyyatlardan əldə olunmuĢ mədaxil-
 
lər».
 
Beləliklə, dəyərsiz qiymətli kağızların ehtiyatları bank üçün realizə edilmiĢ qiymətli kağızlarm 
məbləğinin aĢağı düĢməsi ilə bağlı itkiləri aradan qaldıdır, çünki bu ehtiyatlar hesabma itkilərin əvəzi 
ödənilir. 
 
  3 .BANKLARIN QĠYMƏTLĠ KAĞIZLARLA BROKER VƏ DĠLER      ƏMƏLĠYYATLARI
 
Müasir dövrdə qiymətli kağızlar bazarmda banklar maliyyə bro- kerləri kimi müĢtərinin göstəriĢi ilə 
qiymətli kağızlarm alıĢ-likvidlik fun- ksiyasmı vasitəçiliklə yerinə yetirirlər. Kommisioner kimi iĢtirak 
edən banklar qiymətli kağızlarm alıĢ-satıĢı üzrə əməliyyatlarınm müĢtəriləri- nin hesabma həyata 
keçirirlər. Belə hallarda bank komissiya müqaviləsi əsasmda fəaliyyət göstərir. Burada bank öz admdan, 
lakin müĢtərinin hesabma bir neçə müqavilənin bağlanmasmı öhdəsinə götürür. Komis- siyanm 
müqaviləsi müəyyən müddətə bağlamr. Qiymətli kağızların alıĢ- satıĢı üzrə saziĢləri banklar öz 
müĢtəriləri üçün, müqavilənin əsasmda bağlaya bilərlər. TapĢırma saziĢi ilə əsasən bank, müĢtərilərin 
(vəkalətçi) hesabma müəyyən hüquqi fəaliyyəti həyata keçirə bilər. SaziĢin yerinə yetirilməsinə görə 
KitabYurdu.az 
233
 

---

bank saziĢdə müəyyən olunmuĢ Ģərtlərə əsasən müka- fat alır. Banklar qiymətli kağızlarm alıĢ-satıĢı üzrə 
saziĢləri birja və ya birjadan kənar bazarlarda tətbiq edə bilər. Əməliyyatlarm yerinə yetiril- məsi 
zamanı banklar dilerlər kimi iĢtirak edirlər.
 
Kommersiya bankları dövlət istiqraz bazarmda diler fəaliyyətini həyata keçirmək üçün Milli Bankla 
müqavilə bağlamalıdır.
 
Diler istiqrazlar üzrə saziĢləri Ģəxsən və Ģəxsi hesabı vasitəsilə bağlamalıdır. Sonra isə o, istiqrazları 
investorlara satır, investorlar Ģəxsi
 
mülkiyyət hüququna malik hüquqi və ya fiziki Ģəxslərdir. Ġnvestor 
diler ilə xidmət barəsində müqavilə imzalayır.
 
Ġstiqraz bazarmm bütün dilerləri, Milli Bankla müqaviləyə əsasən subdepozitor funksiyasını yerinə 
yetirilər.
 
Bunun üçün hər bir dilerə depozitorda 2 «depo» hesabı açılır:
 
Hesab «A» - dilerə məxsus istiqrazlarm uçotu üçün hesab;
 
Hesab «B» - investora məxsus bütün istiqrazlarm məbləğinin he- sablandığı hesab.
 
Ġnvestorlarm «depo» hesabları üzrə uçotu dilerin investorla saziĢ xidmətinə yönəldilən subdepozitor 
üsulu ilə həyata keçirilir. Ġnvestor bir subdepozitorm çərçivəsində yalnız bir «depo» hesabma malik ola 
bilər. Lakin, investor bir neçə dilerlə müqavilə bağlamıĢsa, bir neçə subdepo- zitorda «depo» hesabmı 
aça bilər. Ġnvestor alıĢ-likvidlik saziĢinə əməl etmədən, bir subdepozitorm «depo» hesabmdan istiqrazları 
digər sub- depozitorm «depo» hesabma köçürə bilər.
 
Ġkinci, bazarda sövdələĢmədən əvvəl dilerlər depozitar Ģəxsi «tica- rət» subhesablarında ehtiyatda olan 
istiqrazlara malik olmalıdırlar. Tica- rət subhesabı dilerin «depo» hesabma uyğun subhesabdır. 
SövdələĢmə- lərin sonunda etibarnaməyə əsasən diler-satıcıların ticarət subhesabla- rmdan istiqrazlar 
diler alıcılarm ticarət subhesablarına tədarükü həyata keçirilir. Dilerlərin ticarət subhesabları üzrə 
əməliyyatlarm yerinə yeti- rilməsindən sonra, dilerlərin Ģəxsi hesabına alınmıĢ istiqrazlar «A» he- 
sabmdan, investorlar üçün alınmıĢ istiqrazların «B» hesabma köçürülür.
 
Ġkinci bazarda istiqrazlarm dövriyyəsi yalmz alıĢ-likvidlik forma- smda ticarət sistemi üzrə keçirilir. 
Ticarət sistemi istiqraz bazarmda di- ler və ya investor kimi iĢtirak etmək hüququna malik deyildir. 
Ġnvesto- run göstəriĢlərini yerinə yetirdikdə istiqraz bazarmm dileri maliyyə bro- keri funksiyasmı 
həyata keçirir, ona görə də belə əməliyyatlarm uçotu qiymətli kağızlar bazarmda bankm broker 
əməliyyatlar uçotu qaydası ilə həyata keçirilməlidir.
 
Broker əməliyyatları üzrə müĢtərilərin əldə etdiyi vəsaitlər 30601 M>-li «müĢtərilərin qiymətli 
kağızlarla broker əməliyyatlarmdan və digər maliyyə aktivlərindən alınan vəsaitləri» adlı bank 
balansmm pas- sivində qeyd olunur.
 
Broker müqavilələri üzrə bankdan müĢtərilərə vəsait köçürülməsi bu hallarda baĢ verə bilər:
 
•
 
əgər müĢtərinin bu bankda hesabı açılıbsa; 
MüĢtərinin cari hesabmm debeti;
 
Kt «MüĢtərinin qiymətli kağızlarla broker əməliyyatlarmdan və digər maliyyə aktivlərindən alınan 
vəsaitləri»
 
•
 
əgər müĢtəri bankda cari hesaba malik deyilsə və bu vəsaitləri baĢqa bankdakı hesabmdan 
köçürürsə; 
Dt «kredit təĢkilatlarmm respublikanm Milli Bankmda müxbir hesabları»
 
•
 
əgər müĢtəri istiqraz almaq üçün nəğd vəsait təqdim edirsə; 
Dt «kredit təĢkilatlanmn kassası»
 
Broker müqavilələri üzrə komisyon mükafatı ödənildikdə bu he- sablaĢmalar aparılır:
 
Kt «Qiymətli kağızlardan alman gəlirlər» (mədaxil) 
 
            4 .BANKIN TRAST (ETĠBAR) ƏMƏLĠYYATLARI
 
Trast (trust-etibarlı idarəetmə) - müĢtərini vəsaitləri (əmlakı, pulu, qiymətdi kağızları) və müqavilə 
göstəriĢi üzrə əməliyyatlardır. Etibarlı idarəetmənin müqavilə Ģərtlərinə əsasən, bir tərəf (idarəetmənin 
təĢkila- tma) digər tərəfə (etibarlı idarəetmənin rəhbərinə) müəyyən müddətə mülkiyyətinin idarə 
edilməsi səlahiyyətini verir. Etibarlı idarəetmənin rəhbəri isə bu, mülkiyyətin təĢkilatların maraqlarma 
uyğun idarə olun- masmı öhdəçiliyinə götürür. Ġdarəetmənin rəhbəri bu mülkiyyət üzərin- də müxtəlif 
KitabYurdu.az 
234
 

---