Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

maliyyə vasitələri üzrə müddətli saziĢlər (forvard və fyuçers), 
opsionlar. 
Valyuta riskinin sığortalı üzrə forfard əməliyyatları.
 
Bu əməliyyatlardan xarici valyutanın alqı-satqısı əməliyyatlarmı təhlükədən yaymdırmaq məqsədilə 
istifadə olunur. Forvard valyuta sa- ziĢi - dövriyyə kursu üzrə müəyyən olunmuĢ miqdarda xarici 
valyutanm bank və müĢtəri arasmda alqı-satqısmı təmin edən zəruri saziĢdir. Bura- da dəqiq tarix 
göstərilməlidir.
 
Miiddətli sövdələşmələrin xüsusiyyətləri aşağıdakılardır.
 
•
 
saziĢin imzalanması və icrası müddəti arasmdakı zaman inter- 
valı;
 
•
 
valyutanm kursu saziĢin imzalandığı təqdirdə müəyyən olunur. 
 Birja qiymət bülletenlərində saziĢlər üçün valyutanm kursu dərc olunur. Forvard saziĢi üzrə 
valyutanm qiyməti yüksəldiyi əsnada to- planmıĢ mükafatlandırma vəsaitinin də qiymət məbləği 
müəyyən olu- nur. 
Güzəşt və ya diskont
 
bu prosesin tam əksi deməkdir. 
Mükafat
 
və ya güzəĢti nəzərə 
alan müddətli valyuta kursu autrayt adlanır. 
Verilmə müddətinə əsasən mükafatlandırma valyutası, güzəĢt üzrə nağd kursdan daha dəyərlidir. 
Mükafat və diskant üçün autrayt kursu hesablanır.
 
Beləliklə, diskont/mükafatm müəyyənləĢdirilməsi üçün aĢağıdakı- ları bilmək zəruridir:
 
•
 
toplama kursu; 
•
 
beynəlxalq bazarda faiz tarifı; 
Formul üzrə (əsasmda) fərqləndirmə aparılır:
 
Toplama kursu x faiz tarifinin fərqi x günlər
 
(10.5)
 
(360x100)+(valyuta saziĢi üzrə tarifi x günlər)
 
Qəti müəyyən edilmiş forvard ayutrayt valyuta sazişü
 
Bu saziĢin Ģərtlərinə konkret tarix üzrə gələcəkdə əməl olunmalıdır. Məsələn: qəti müəyyən edilmiĢ 
iki aylıq forvard saziĢi sentyabrm 1-i ta- rixində imzalamrsa, onun Ģərtlərinə 1 noyabr tarixində real 
surətdə icra edilməlidir.
 
MüĢtəri seçiminə dair opsion forvard saziĢi yalnız aĢağıdakı hal- larda icra edilməlidir.
 
•
 
Müqaviləm imzalandığı tarixdən icrası tarixinə kimi; 
•
 
Hər an; 
•
 
Yalnız və yalmz konkret tarixlər arasmdakı müddət ərzində. Opsion sazişi forvard valyuta 
müqaviləsinin yenidən imzalanması- 
nm və tərtibinin qarĢısmı alır. 
 
MüĢtəri ilə bank arasmdakı forvard opsion müqaviləsinin imza- lanması alqı-satqı kursunu 
müəyyənləĢdirməyə Ģərait yaradır. Opsion dövrü ərzində bank daha əlveriĢli kursun qiymətini təyin 
etməlidir.
 
Bu böyük əhəmiyyətə malikdir. Çünki bu zaman opsion müddəti ərzində müĢtəri saziĢin Ģərtlərinə 
əməl olunmasmı tələb edə bilər. Bank bu zaman müĢtərinin digər bankm hesabma daha əlveriĢli kurs 
olmaya- cağma əmin olmalıdır.
 
Opsionlar ilə saziĢlərin müxtəlifliyi valyuta kursunun enib- qalxması hesablarmm spekulyativ 
sövdələĢmələrini həyata keçirən müvəqqəti opsiondur. MüĢtəriyə təklif olunan bu cür opsion 
valyutanm nümayiĢi zamanı müqavilənin Ģərtlərinə əsasən müəyyən olunmuĢ müddət ərzində həyata 
keçməlidir. Bu əməliyyat üzrə mükafat tədavü- lçüsü əvvəlcədən müəyyən edilmiĢ kursa əsasən 
müqavilənin Ģərtlərinin icrasmı tələb etmək hüququna malikdir. Beləliklə, bu sövdələĢmənin iĢ- 
tirakçısı valyuta dəyərinin ən əlveriĢli cari kursunu seçmək hüququnda- dır. SaziĢin icrasmdan imtina 
etmək olmaz. SaziĢin icrası zamanı kimin alıcı, kiminsə satıcı kimi fəaliyyət göstərməsini 
kontrogentlər dəqiqləĢdi- rirlər. Daha sonra tərəflərdən biri mükafat verir, digəri isə valyutanm alqı-
satqısı ilə məĢğul olur.
 
Beləliklə, valyuta opsionu - forvard valyuta opsionu saziĢlərindən əsaslı surətdə fərqlənir. Forvard 
valyuta saziĢindən fərqli olaraq, opsio- na müddətli surətdə əməl olunmamalıdır. Valyuta opsionunun 
icrası ta- rixində onun sahibi opsionun icrasmı ya realizə edə, ya da opsiondan bütünlüklə imtina edə 
bilər.
 
KitabYurdu.az 
226
 

---

Toplama «SWAP» sazişi iki hissəyə bölünür:
 
•
 
Kassa sövdələĢməsi (vəsaitlərin müddətli tüdarükü ilə); 
•
 
Müddətli sövdələĢmə. 
Klassik «SWAP» valyuta sazişi.
 
«Toplama» SWAP saziĢi + «forvard» valyuta əməliyyatları olub, nağd pul vəsaiti hesabma 
valyutanm alqı-satqısı deməkdir. Həmin valyutanm «forvard» kursu üzrə alqı-satqısı valyuta 
kursunun dövriyyə- sindən asılı olaraq mükafatm və ya diskontun qeydiyyatı ilə təsbih edi- lir.
 
Beləliklə, «SWAP» və «forvard» sövdələşmələri:
 
•
 
eyni kontrogent tərəfindən hir zamanda icra edilir; 
•
 
hər iki sövdələşmə eyni valyuta vəsaitinə malikdir; 
•
 
hər iki sövdələşmə üzrə valyuta vəsaitinin məbləği eynidir. 
Müvəqqəti opsion saziĢləri valyuta təhlükəsindən tam müdafıə sis-
 
temidir. Lakin, «SWAP» əməliyyatları qismən sığorta deməkdir. Əmə- liyyatlarm keçirilməsi zamam 
valyuta riski əmələ gəlir. Bu təhlükə dis- kont və mükafatm saziĢin imzalandığı andan valyutanm 
tədarükü anma kimi yaranan dəyiĢikliklərin nəticəsidir.
 
 
 
Faiz dərəcaləri ilə «svop» əməliyyatları.
 
Valyutanm müəyyən məbləği üzrə saziĢlər faizlərin hər iki tərəfın razılığı əsasmda ödənməsidir.
 
Məsələn; bir tərəf qarĢı tərəfə banklararası «LĠBOR AXICI» tarifi üzrə faizləri ödəyir və bunun 
müqabilində qəti müəyyən edilmiĢ tarif üzrə faizləri tətbiq edir.
 
«Svop» əməliyyatı valyuta qəti müəyyən olunmuĢ məbləğinin döv- riyyəsi haqqmda razılaĢma 
deməkdir. Ġki əməliyyat birləĢərək valyuta vəsaitinə malik faiz tarifli «toplama» əməliyyatı adlanır. 
Burada bir tə- rəf «LĠBOR» alıcı tarifı üzrə valyuta vəsaitinin və faizlərin əsas borc məbləğini ödəyir 
və bunun müqabilində digər valyuta vasitəsilə buna uyğun məbləğ və faizləri qəti müəyyən edilmiĢ 
tarif üzrə qəbul edir.
 
Kredit üzrə faiz tarifmin əsasım Avropa bazarmda yeni təĢkil olunmuĢ bankm və ya «LĠBOR»un faiz 
tarifı təĢkil edir.
 
«LĠBOR» Zarinq depozitə malik London banklararası bazarmda yerləĢdirilən tarifdir. Banklararası 
London bazarmm iri bankları üçün əsas faiz tarifi hər gün yerli vaxt ilə ll
00
 radələrində 2 fəhlə 
qüvvəsinin əmək haqqınm ödəniĢi üçün elan olunur. LĠBOR tarifləri Ġngiltərə bank sahiblərinin 
assosasiyası tərəfındən qeydiyyatdan keçirilir. Bu qeydiyyat beynəlxalq səviyyəli 16 bankm təyin 
etdiyi qiymətlərə əsaslanır. Buraya marja əlavə olunur. Bu da öz növbəsində borclu Ģəxsin maliyyə 
vəziyyə- tindən, bazar münasibətlərindən və kreditin ödənməsi müddətindən ası- lıdır.
 
LĠBĠD - Londonun banklararası bazarmm depozitlərinin cəlb edilməsi tarifidir. LĠBĠD depozitlər 
üzrə ən baĢlıca faiz tarifı sayılır. LĠ- BĠD üzrə tariflər qeydiyyatdan keçmir. Belə ki, onlar LĠBOR 
tarifindən 1,8% azdır.
 
Svop «toplama» sövdələĢməsində likvidlik vəsaitlərinin investləĢ- məsi valyuta təhlükəsini aradan 
qaldırır.
 
Xarici valyutanm satıĢmı «toplama» saziĢinin Ģərtlərinə əsasən «forvard» müqaviləsinin Ģərtlərindən 
asılı olaraq alıĢmı təmin edərək «report» adlanır. Xarici valyutanm alıĢı eyni zamanda «forvard» və 
«toplama» sövdələĢmələrinin Ģərtlərinə uyğun olaraq həyata keçirilirsə bu «deport» adlanır.
 
Bəzən «svop» əməliyyatı qızıl əĢyaları vasitəsilə keçirilir. Onlar mülkiyyətçilik hüquqlarmm 
qorunub saxlanmasına və müəyyən müddət kimi xarici ticarət niĢanmm əldə olunması məqsədinə 
xidmət edir.
 
Valyuta təhlükəsinin sığortası üçün valyuta fyuçersləri tətbiq olu-
 
nur.
 
Valyuta kursuna dair fyüçerslər.
 
Bu müəyyən miqdarda valyutanm gələcəkdə alqı-satqı saziĢidir. O, bu mənada forvard valyuta 
müqavilələrinə daha çox oxĢardır.
 
 
 
KitabYurdu.az 
227
 

---