Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

•
 
birdəfəlik (bu xarici valyutaya malik konkret bank əməliyyatla- rınm keçirilməsinə imkan 
verir); 
•
 
daxili (xarici valyutaya malik müxbir hesablarm açılmasma imkan verir); 
•
 
geniĢləndirilmiĢ (bu kommersiya banklarma xarici valyutaya malik müxbir hesablarmm 
açılmasma və qeyri-rezidentlərə xidmət gö- stərməyə Ģərait yaradır); 
Bu Azərbaycan Respublikası ərazisində və ərazisindən kənarda kommersiya bankları tərəfmdən tam 
çərçivəli xarici valyutaya malik bank əməliyyatlarmm keçirilməsinə zəmanət verir. Eləcə də bank 
zəruri müxbir hesablarmm lazımi miqdarda açılmasmı təmin edir).
 
Xarici valyuta vasitəsilə əməliyyatlar icra etmək üçün lisenziya alan bank tədricən səlahiyyətli banka 
çevrilir və valyuta nəzarəti nümayəndəsinin funksiyalarım yerinə yetirir. Yəni, bank Ģəxsi müĢtəri- 
lərinin valyuta əməliyyatlarma nəzarət edir.
 
Beləliklə, lisenziya alan zaman banklar aĢağıdakı əməliyyatlar və sövdələĢmələri həyata keçirə 
bilərlər.
 
♦♦♦ Depozit vəsaitləri cəlb edərək razılıq əsasmda (müĢtəri ilə) kreditlərin verilməsi;
 
•
 
MüĢtərilərin tapĢırıqlarma əsasən hesablaĢmalarm aparılması və kassa xidməti; 
•
 
MüĢtərilərə bank hesabmm açılması; 
•
 
Sahibkarlarm tapĢırıqlarma əsasən kapital qoyuluĢunun ma- liyyələĢdirilməsi; 
•
 
ÖdəniĢ sənədlərinin və qiymətli kağızlarm (çeklər, akkreditiv- lər, veksellər, səhmlər, istiqraz 
vərəqələri və s.) buraxılıĢı, alqı-satqısı, qorunması və onlar vasitəsilə əməliyyatlarm təĢkili; 
•
 
Üçüncü Ģəxslərin pul vəsaiti ödəniĢinə dair zəmanətin verilməsi; 
•
 
Əmtəə-mal tədarükünə dair tələbat hüquqlarmı qazanmaq, bu tələbləri inkassasiya etmək 
(forfeytinq), eləcə də əmtəə-mallarmm döv- riyyəsinə əlavə nəzarət vasitəsilə əməliyyatlarm icrası. 
Azərbaycan Respublikası Milli Bankınm verilmiĢ lisenziyası yalnız aĢağıdakı hallarda geri alına 
bilər:
 
•
 
lisenziyanm almması müqabilində banka təqdim olunan qeyri- həqiqi məlumatlarm aĢkar 
olunması zamanı; 
•
 
bankm mərkəzi banka təqdim etdiyi hesabatm səhv məlumat- lardan təĢkili; 
•
 
əksinhisar qanunauyğunluğunun tələblərinə bank tərəfindən ri- ayət olunmaması; 
•
 
bankm ödəniĢ qabiliyyətli olmaması faktınm aĢkarlanması. 
 
                     2.
VALYUTA ƏMƏLİYYATLARININ TƏNZİMLƏNMƏSİ 
Valyuta aməliyyatlarınm tənzimlənməsi - valyuta sərvətinə dair sövdələĢmələrin və valyuta 
Ģərtlərinin icrası qaydalarmm və hesablaĢma- larınm qanunlaĢdırılmasmı təmin edən dövlətin 
fəaliyyət dairəsidir. Dünyanm bir sıra ölkələri valyuta tənzimlənməsinin köməyi ilə valyuta 
əməliyyatlarım, valyutanm göndəriĢi və qəbulunu, tədiyyə balansmm tarazhğmı və valyutanm 
sabitliyini saxlamaq məqsədilə - valyuta vəsai- tinin ölkənin sərhədlərindən kənara (xarici ölkələrə) 
köçürülməsinə, dövlət tərəfindən nəzarət olunmasına çalıĢır.
 
Ġqtisadi böhran dərinləĢdikcə valyuta tənzimlənməsi prosesinin geniĢləndirilməsi ənənəsı özünü daha 
çox büruzə verir. Bir çox ölkələrdə valyuta vəsaitinin xarici dövlətlərə ötürülməsi ilə əlaqədar 
müəyyən hədd təyin olunur. Xarici ölkələrin hüququ Ģəxslərinə kredit verilməsi- nin xüsusi sistemi 
formalaĢmıĢdır. Valyuta tənzimlənməsi normativ xas- səyə malikdir. Yəni əsas etibarilə VT-si 
beynəlxalq valyuta saziĢlərinin və normativ sənədlərin nəĢri ilə bağlı həyata keçirilir. Bir çox 
ölkələrin ekspertləri ödənəcək vəsaiti xarici valyutaya çevirərək müəyyən bank- larda depozitə 
qoymağı tələb edir.
 
Valyuta tənzimlənməsinin zəruriliyi valyuta riskinin minimallaĢdı- rılması ilə bağhdır. Belə ki, 1996-
cı ilin yanvar aymda bank nəzarəti üzrə Bazel Komitəsi valyuta risklərinin müəyyənləĢdirilməsinin 
yeni metodo- logiyasım hazırlamıĢdır.
 
Valyuta məhdudiyyəti (VM) - diplomatik və qeyri-diplomatik Ģəxs- lərin valyuta əməliyyatlarmm 
qanunauyğun və inzibati qadağası, milet- ləĢmə (hədd qoyma) və nizamlanmasıdır.
 
VM - valyuta siyasətinin formalarından biridir. Valyuta məhdu- diyyətinin ölkənin valyuta 
qanunauyğunluğunun vasitəsilə təsbiti, döv- lətlərarası tənzimləmə obyekti deməkdir.
 
Valyuta məhdudiyyətləri müxtəlif məqsədlərə xidmət edir:
 
•
 
ödəniĢ balansınm bərabərliyi, 
•
 
valyuta kursunun bəyənilməsi, 
•
 
cari dövlət və strateji tapĢırıqlarm həlli üçün valyuta sərvətlərinin təmərküzləĢməsi. 
KitabYurdu.az 
218
 

---

Valyuta məhdudiyytlərinin tərkibi əsas prinsiplər vasitəsih müəyyən olunur:
 
•
 
mərkəzi və səlahiyyətli banklarda valyuta əməliyyatlarmm mər- kəzləĢdirilməsi; 
•
 
valyuta əməliyyatlarmm lisenziyalaĢdırılması; 
•
 
valyuta nəzarəti orqanmm xarici valyutanm əldə olunmasma dair icazəsi; 
•
 
təcridolunma və müxtəlif kateqoriyalı valyuta hesablarmm ölkə- 
 
nin valyuta dövriyyəsinə daxil edilməsi;
 
•
 
valyutanm konversiyalaĢmasmm məhdudiyyəti prinsipləridir. 
Xarici valyuta və qiymətli kağızlar əməliyyatları cari valyuta və valyuta əməliyyatlarma bölünür. 
Sonuncular kapital vəsaitinin döv- riyyəsi ilə sıx əlaqəlidir.
 
Cari valyuta əmdliyyatlanna aşağıdakılav aiddir:
 
•
 
əmtəə-mallarmm, xidmətlərin idxalı və ixracma dair borclarm bir müddətdə ödənilməsi,(180 
gün ərzində ixrac-idxal əməliyyatlarmm kreditləĢdirilməsinə dair hesablaĢmalar xarici valyutanm 
köçürülməsin- dən asılıdır); 
•
 
180 gündən gec olmayaraq maliyyə kreditlərinin almması və verilməsi; 
•
 
AR-na və digər ölkələrə faizlərin, dividentlərin, əmanətlər üzrə mədaxili, investisiyalarm, 
kreditlərin maliyyə kapitalmm dövriyyəsi ilə bağlı əməliyyatlarm köçürülməsi; 
•
 
AR-da və xarici ölkələrdə qeyri-ticarət xüsusiyyətli köçürmələr; məbləğlərin, əmək haqqınm, 
təqaüdlərin, alimentlərin, mirasm və s. köçürülməsi. 
Kapital vəsaiti dövriyyəsi ilə bağlı valyuta əməliyyatları aşağıdakı- lardır:
 
•
 
BirbaĢa investisiyalar, müəssisənin nizamnamə kapitalma vəsa- it qoyuluĢudur. Bu gəliri əldə 
etmək və müəssisənin idarəetməsində iĢti- rak etməsi hüquqlarmı qazanmaq məqsədinə xidmət edir; 
•
 
Portfel investisiyaları, qiymətli kağızlarm almmasıdır; 
•
 
Binanm, tikilinin və digər mülkiyyətin, torpaq sahələrinin, da- Ģmmaz əmlakm mülkiyyətçilik 
hüquqlarmm ödəniĢinin köçürülməsi qaydaları; 
•
 
Əmtəə-mallarmm, xidmətlərin 180 gün ərzində ödəniĢ müddə- tinin uzadılması; 
•
 
180 gün ərzində maliyyə kreditlərinin verilməsi və almması; 
•
 
digər cari olmayan valyuta əməliyyatları. 
Valyuta qanunauyğunluğu rezidentlərə cari əməliyyatları məhdu- diyyətsiz həyata keçirməyə imkan 
verir.
 
Bu əməliyyatlar kapital vəsaitinin dövriyəsi ilə sıx əlaqəli olduğu üçün onlarm icrasma xüsusi icazə 
olmalıdır.
 
Qeyri-rezidentlər öz növbəsində aşağıdakı hüquqlara malikdirlər.
 
•
 
xüsusi səlahiyyətli banklarda xarici valyuta hesabına açmaq hüquqlarma; 
•
 
gömrük qaydalarma riayət etməklə valyuta sərvətlərinin gəti- rilməsi və köçürülməsi; 
•
 
mərkəzi bankm müəyyən etdiyi qiymətlərlə xarici valyutanm alqı-satqısı hüquqlarına. 
 
Valyuta nəzarəti orqanları tərəfmdən valyuta əməliyyatlarmm ic- rası zamam valyuta 
qanunauyğunluğuna riayət edilməsini təmin edən məqsədlər ön cərgədədir.
 
Valyuta nəzarətinin əsas cəhətləri aşağıdakılardır:
 
♦> fəaliyyətdə olan qanunauyğunluq ilə valyuta əməliyyatlan ara- smda bərabərlik, zəruri lisenziyalar 
və icazələrin mövcudluğu;
 
•
 
dövlət qarĢısmda xarici valyutaya dair öhdəliklərin rezidentlər tərəfındən icrasma nəzarət 
(buraya AR-nm daxili valyuta bazarında xa- rici valyutamn satıĢı da daxildir); 
•
 
xarici valyuta üzrə ödəniĢlərin əsaslı surətdə yoxlamlması; 
•
 
valyuta əməliyyatlarına dair uçotun obyektivliyinin yoxlanıl- ması, buraya eləcə də AR-nm 
valyutası üzrə qeyri-rezidentlərin həyata keçirdikləri əməliyyatlar da aiddir. 
Azərbaycan Respublikasmda valyuta nəzarətinin əsas orqanı ölkə- nin Milli Bankıdır.
 
Milli Bank:
 
♦> AR-da xarici valyuta və qiymətli kağızlann dövriyyəsi qaydala- rmı təyin edir;
 
•
 
Rezident və qeyri-rezident tərəfindən mütləq surətdə icra olu- nacaq normativ sənədləri dərc 
edir; 
•
 
Valyuta əməliyyatlarmm hər bir növündən istifadəni təĢkil edir; 
KitabYurdu.az 
219
 

---