O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

MOTIVASIYA, HISSIYOT VA IRODA 
T a ya n ch s o' z v a i b o r a l a r : 
His-tuyg'ular, ehtiyojlar, emosional, emosiya, affekt, 
kayfiyat, kuchli hiyajonlanish (stres), ehtiroslar, quvonch, 

---

232 
hayratlanish, g'azablanish, nafratlanish, qo'rquv, hissiy 
zo'riqish, Iroda, shaxs, faollik, undovchi, tormozlash, 
lokallashtirish, irodaviy akt
, 
intilish, istak, irodaviy zo'r berish, 
abuliya, apraksiya, yalqovlik, qat'iylik. 
ana shunday hi
Kishi idrok etish, xotirlash, hayol surish va tushuncha fikrlash 
jarayonlarida faqat voqelikni bilib qolmay, balki shu bilan birga 
hayotdagi u yoki bu narsalarga, qanday bo'lmasin munosabat 
bildiradi, unda ularga nisbatan u yoki bu barzda 
his-tuyg'u paydo 
bo'ladi. Bunday ichki shaxsiy munosabatning manbai faoliyat va 
munosabat jarayonlari bo'lib, u ana shu jarayonlarda ro'y beradi, 
o'zgaradi, barqaror tus oladi yoki yo'qoladi. 
His-tuyg'ular
-kishining o'z hayotida nimalar yuz berayotganiga, 
nimalarni bilib olayotganiga yoki nima bilan mashg'ul bo'layotganiga 
nisbatan o'zicha turli xil shaklda bildiradigan ichki munosabatidir. 
His-tuyg'ularning kechishi sub'yekt alohidla his etayotgan psixik 
holat sifatida gavdalanadi. Bunda biron-bir narsani idrok etish va 
tushunib yetish, biron-bir narsa to'g'risida bilib ldish idrok etilayotgan, 
tushunib olinayotgan, ma'lum yoki noma'lum narsalarga nisbatan 
shaxsiy munosabat bilan birlikda ro'y beradi. Ana shu hollarning 
barchasida his-tuyg'ularning boshdan kechilishi xususida, kishining 
alohida hissiy holati xususida gapiriladi. Shu bilan birga his-
tuyg'ularning kechishi o'z rivojlanishiga ega bo'lgan, joriy va o'zgarib 
turadigan psixik jarayondir. 
His-tuyg'ular shaxs extiyojlariga javob beradigan narsalarni 
aniqlab olishga yordam beradi va ularning qondirilishiga qaratilgan 
faoliyatga omil baxsh etadi. Ilmiy kashfiyot qilingan paytdagi quvonchli 
kechinmalar olimning izlanuvchanlik faoliyatini rag'batlantiradi, bilish 
extiyojini, qondirish jarayonini jadal tarzda saqlaydi. Ehtiyoj namoyon 
bo'lishining alohida shakli sifatidagi qiziqish doimo yorqin hissiy tusga 
ega bo'ladi. 
Kishi uchun sub'yektiv hisoblangan his-tuyg'ular uning 
ehtiyojlari qondirilishi jarayoni qanday kechayotganligining belgisi 
sifatida namoyon bo'ladi. Munosabat va faoliyat jarayonida paydo 
bo'lgan ijobiy hissiy holatlar (zavqlanish, mamnunlik va shu kabilar) 
ehtiyojlarni 
qondirish 
jarayonining 
xush 
keladigan 
tarzda 
kechganligidan dalolat beradi. Ehtiyojlarning qondirilmasdan qolishi 
salbiy hissiy kechinmalarga (uyalish, o'kinish, hasrat va shu kabilarga) 
olib keladi. Barcha psixik jarayonlar kabi emosional holatlar, ularning 
kechishi ham miya faoliyatining natijasi hisoblanadi. Emosiyalarning 
paydo bo'lishi tashqi olamda ro'y beradigan o'zgarishlardan 
boshlanadi. Bu o'zgarishlar kishi hayoti va faoliyatining jonlanishiga 
yoki pasayishiga, bir xil ehtiyojlarning paydo bo'lishiga yoki 

---

233 
boshqalarning yo'qolishiga, kishi organizmi ichida yuz beradigan 
jarayonlardgi o'zgarishlarga olib boradi.
Kishining tevarak-atrofida va uning o'zida yuz berayotgan 
o'zgarishlar kishi uchun qanchalik katta ahamiyatga ega bo'lsa, his-
tuyg'u kechinmalari ham shu qadar chuqur bo'ladi. Shunga ko'ra ro'y 
beradigan muvaqqat bog'lanishlar sistemasining jiddiy qayta qurilishi 
katta yarim sharlar qobig'i bo'ylab tarqalgan holda qobiq osti 
markazlariga ta'sir qiladigan qo'zg'alish jarayonlarini yuzaga keltiradi. 
Miyaning katta yarim sharlar qobig'ining pastroqdagi bo'lmalarida 
organizm fiziologik faoliyatining har xil markazlari: nafas olish, yurak-
qon tomirlari, ovqatni hazm qilish, ichik sekresiya bezlarini ishlatish va 
boshqa markazlar joylashgandir. Shuning uchun qobiq osti 
markazlarining qo'zg'atilishi bir qancha a'zolar faoliyatining kuchayib 
ketishiga olib keladi. Shu boisdan ham his-tuyg'ularning kechirilishi 
nafas olish maromining (kishi hayajonlanganidan bir lahza nafasi 
chiqmay qoladi, og'ir va o'xti-o'xtin nafas oladi) va yurak ish 
faoliyatining o'zgarishi (yurak urishdan to'xtab qoladi yoki tez-tez ura 
boshlaydi) bir vaqtda sodir bo'ladi, organizmning ayrim qismlariga qon 
kelishi o'zgarib (uyalganidan rangi qizarib, qo'rqqanidan oqarib ketadi), 
sekresiya bezlarining ishi buziladi (g'am-g'ussa ko'z yoshi to'kilishiga 
sababchi bo'lsa, hayajonlanib ketganda og'iz quriydi, qo'rqqanida 
badandan «sovuq» ter chiqadi va hoqazo. Tananing ichki a'zolarida yuz 
beradigan jarayonlarning qayd qilinishi va kishining o'zi tomonidan 
kuzatib borilishi nisbatan oson. Shu sababdan ham qadimgi 
zamonlardan buyon ularni ko'p hollarda his-tuyg'ularning sababchisi 
deb hisoblab kelingan. Xalq orasida haliga qadar ham «yuragim sezib 
turibdi», «yuragim g'ash» va shu kabi iboralar saqlanib qolgandir. 
His-tuyg'ular ba'zan har qanday psixik jarayonning faqat ёqimli, 
ёqimsiz yoki aralash asorati tarzida boshdan kechiriladi. 
Ehtiyojlarning qondirilishi yoki qondirilmasligi kishida turli xil 
shaklni kasb etadigan o'ziga xos kechinmalarni: emosiyalarni, affektlar 
(hissiy bo'ronlar)ni, kayfiyatlarni, kuchli hayajonlanish (stress) 
holatlarini va xususan his-tuyg'ular (tor ma'nodagi so'z bilan 
aytganda)ni hosil qiladi. 
«Hissiyot» («emosiya») va «his-tuyg'u» degan so'zlar ko'pincha 
sinonimlar sifatida qo'llaniladi. Torroq ma'noda olganda, hissiyot bu 
qandaydir bir oz doimiyroq his-tuyg'ularning bevosita va vaqtincha 
boshdan kechirilishidan iboratdir. «Emosiya» so'zini o'zbek tiliga aniq 
tarjima qilinganda u ruhiy hayajonlanish, ruhiy harakatlanish degan 
ma'noni anglatadi. Hissiyot deb, masalan, kishining musiqaviy asarga 
nisbatan o'rnashib qolgan xususiyati sifatidagi muhabbat tuyg'usining 
o'zini emas, balki konsert paytida yaxshi musiqiy asarni eshitayotib, 
boshidan kechirgan lazzatlanish, zavqlanish holatiga aytiladi. 

---

234 
Kishini tez chulg'ab oladigan va shiddat bilan o'tib ketadigan 
jarayonlar affektlar (hissiy portlashlar) deb ataladi. Ular ongning 
anchagina darajada o'zgarganligi, hatti-harakatlarni nazorat qilishning 
buzilganligi, odamning o'zingi-o'zi idrok qila olmasligi, shuningdek 
uning butun hayoti va faoliyati o'zgarib qolganligi bilan ajralib turadi. 
Affektlar birdaniga katta kuch sarf qilinishiga sabab bo'lagni uchun 
ham qisqa muddatli bo'ladi: ular his-tuyg'ularning bamisoli birdan lov 
etib yonib ketishiga portlashiga, bir zumda hamma ёqni to's-to'polon 
qilgan shamolga o'xshaydi. Agar oddiy hissiyot faqat ruhiy 
hayajonlanishni ifoda etsa, u holda affekt bo'rondir. 
Kayfiyatlar ancha vaqt davomida kishining butun hatti-
harakatiga tus berib turadigan umumiy hissiy holatini ifoda etadi. 
Kayfiyat shodu xurramlik yoki qayg'uli, tetiklik yoki lanjlik, hayajonli 
yokima'yuslik, jiddiy yoki yengiltaklik, jizzakilik yoki muloyimlik va 
hokazo tarzda bo'ladi. Kayfiyati yomon kishi o'rtog'ining xaziliga yoki 
tanbehiga kayfiyati chog' vaqtidagiga qaraganda tamomila boshqacha 
munosabat bildiradi. 
Psixologik ta'rifiga ko`ra affеktiv holatga yaqin turadigan, lеkin 
boshdan kеchirishining davomiyligiga ko`ra kayfiyatlarga yaqin bo`lgan 
his-tuyg`ular boshdan kеchirilishning alohida shaqli kuchli 
hayajonlanish (strеss) holati (inglizcha stress - tazyiq ko`rsatish, 
zo`riqish dеgan so`zdan olingan)dan, yoxud hissiy zo`riqishdan 
iboratdir. Hissiy zo`riqish xavf-xatar tug`ilgan, kishi xafa bo`lgan, 
uyalgan, tahlika ostida qolib kеtgan va shu kabi vaziyatlarda ro`y 
bеradi. 
Strеss kishining o`ta faol yoki o`ta sust harakatida ifodalanadi. 
Hissiy zo`riqish holatida individning hatti-harakati kishi nеrv 
tizimining tipiga, nеrv jarayonlarining kuchliligi yoki ojizligiga jiddiy 
ravishda bog`liqdir. (Masalan, imtihon oldidagi holat). 
His-tuyg`ularning hissiyot (emotsiyalar), kayfiyatlar, kuchli 
hayajonlanish tarzida boshdan kеchirilishi chog`ida ma'lum darajada 
sеziladigan tash qi bеlgilariga ham ega bo`ladi. Yuzning ifodali 
harakatlari (mimika), qo`l va gavdaning ma'noli harakatlari, turqi-
tarovat, ohang, ko`z qorachigining kеngayishi yoki torayishi kabilar 
shular jumlasiga kiradi. Kishi o`zining qahr-g`azabini tеvarak 
atrofdagilarga qo`llarini musht qilishi, ko`zlarini chimirib qarash, do`q-
po`pisali ohang bilan namoyish qiladi. 
Asosiy hissiy holatlar quyidagilar (K.Izard klassifikatsiyasi 
bo`yicha): 
qiziqish malaka va ko`nikmalar rivojiga, bilim egallashiga moyillik 
tug`diradigan ijobiy hissiy holat. 
quvonch- to`la qondirilishi mumkin bo`lmagan, har holda 
qondirilishi noaniq dolzarb bo`lgan ehtiyojni qondirilishi mumkinligi 
bilan bog`liq ijobiy hissiy holat. 

---

235