Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
“OLTUN TUSLI YORUG‘”DAN (Gabain 1950, 270–283) Matn transkripsiyasi 332 Öŋrä ärtmiš ötdä, bu Čambudivip ulušta Maxaradi atlïğ elig xan bar erti. Ol yemä Maxaradi elig xan ertiŋü uluğ bay barïmlïğ, tsaŋlarï ağïlïqlarï ï tarïğ, ed tawar özä tolu, alp atïm, sülüg küčiŋä tükällig, törttin sïŋar yer orunuğ iymiš basmïš, öküškä ayatmïš ağïrlatmïš, ürük uzatï köni nomča törüčä bašladačï, imärigmä qamağ bodunïn qarasïn ašmïš üklitmiš, qoptïn sïŋar yağïsïz yawlaqsïz erti. Ol antağ osuğluğ čoğluğ yalïŋlïğ küčlüg küsünlüg elig xannïŋ uluğï xatunïnta toğmïš körgäli sewiglig, körklüg meŋizlig üč oğlanï erti. Aŋ ilki uluğï oğlanïnïŋ atï Maxabali erti. ĺkintisi ortun oğlïnïŋ atï Maxadivi erti. Üčünči aŋ kičigi oğlïnïŋ atï Maxasatvi erti. Bir oğurta, ol elig xan üč oğlanï birlä taštïn tağta arïğta ilinčükä bartï. Qačan anta tegip, ilinču meŋi išin ertürdüktä ötrü, ol üč tigitlär xua čečäk tüš yemiš idigäli atalarï elig begkä ötünüp ayïtïp qaltïlar. Anta munta ïnaru berü yorïyu bir uluğ qamïšlïğ berk arïğqa kirip, ötrü anta tïnğalï olurdïlar. Tïnğalï olurmïšta, aŋ uluğï tigin iki iniläriŋä inčä tep tedi: Ay inilärim, meniŋ bükünki kün ertiŋü qorqum beliŋlägüm kelir. Inčä bolmazun qaltï, bu arïğ sämäk ičintä qadïr yawlaq keyiklär bar bolup, biz yoqadğuluq emgängülük bolmalïm, – tep. ĺkintisi tigin inčä tep tedi: Ešidü yarlïqazun, ečim-ä, kim meniŋ bu et-özümin isirkägüm idi kelmäz. Tek biziŋä nečükin ersär, amraqlartïn adïrïlğuluq emgäk bolmazun erti, tep qorqar- men, – tep. Bu sawïğ ešidip, üčünči Maxasatvi tigin iki ečiläriŋä ötrü tep ötünti: Bu ersär arzilar turğuluq orun-ol, meniŋ idi qorqïnčïm ayïnčïm yoq. Öŋi adïrïlmaqlïğ busušum yemä yoq. ĺnčip et-özümtä tolu ögrünč sewinč toğar, bulğay erki biz yig adruq buyanïğ, – tep tedi. Ol ödün bu üč tiginlär öz öz köŋüllärintäki saqïnmïš sawlarïn šözläšip, ötrü örü turup, ol arïğ ičintä taqï ičgärü kirdilär. Anča yorïyu yaŋï enüklämiš bir tiši barsïğ 333 kördilär. Ol ač bars yemä enükläp, yeti kün ertmiš erti. Yeti enükläriŋä egirtip, qawšadïp, ačmaq suwsamaq üzä sïqïlïp, tormïš yawrïmïš sïnmïš et-özläri alaŋurup, küči küsüni üzülüp, unaqaya ölgäli yatur erti. Ne anï uluğï Maxabali tigin körüp, inčä tep tedi: Ay irinč tiši bars, enüklägäli yeti kün bolmïš. Yeti enükläri iyp, meŋ yumšaq tilägü oq teginč bulmayuqqa, anïn ačmaq suwsamaq emgäk özä sïqïlïp, yanturu yana öz enüklärin yegäli qïlïnur. Muntada kez irinč tïnlïğ bulğay-mu? – tep tedi. Bu sawïğ ešidip, Maxasatvi tigin ötrü ečisi tiginkä: Bu bars negü yeyür, uzatïqï ašï negü-ol? - tep ayïtdï. Ečisi tigin inčä tep kiginč berti: Barsnïŋ, irbizniŋ, manunuŋ, arslannïŋ, böriniŋ, tilkünüŋ ašï ersär yalaŋuz yïndam isig et qan erür. Muntada adïn taqï öŋi aš ičgü yoq. Kim bu alaŋurmïš ač barsïğ tirgürgülük, - tep tedi. Bu sawïğ ešidip, ötrü ikintisi Maxadivi tigin uqunčsuzïn inčä tep tedi: Bu muntağ osuğluğ törümiš küčsirämiš alaŋurmïš ač bars ačmaq suwsamaq emgäkin ertiŋü sïqïlïp, unaqaya ölgäli turur. Biznitä adïn kim bolğay muŋa yarağlïğ, aš ičgü belgürtdäči, bu irinč tïnlïğ üčün et-özüg titip, munuŋ isig özin ulağalï udačï? – tep tedi. Uluğï tigin bu sawïğ ešidip, yana ortun inisiŋä: Ay inim, alp titgülük tawar alp iš näŋ inčip isig öztä artmaz, – tep tedi. Bu sawnïŋ basa soŋïnta, Maxasatwi tigin inčä tep tedi: Ay ečilärim-ä, biz qamağun amtï isig özümüzkä et-özümüzkä ertiŋü ilinmiš yapšïnmïš-biz. Inčip yana adïnağuqa asïğ tusu qïlğalï bilgä biliglig yaruq közümüz yoq bolur erki, yemä antağ birär uluğ yarlïqančučï köŋüllüg qutluğ yalaŋuqlar ürük uzatï öz et-özlärin titip ïdalap, tïnlïğlarqa asïğ tusu qïlurlar, – tep tedi. Bu munča sawïğ ečiläriŋä sözläp, ötrü kentü köŋülintä inčä tep saqïntï: Qaltï bu meniŋ et-özüm yüz miŋ azunlartïn berü yoqsuz asïğsïz nečä nečä yirüdi artatï. Näŋ yemä ädligsiz bolup, ne ersär, asïğqa tusuqa kirmädi. Nečükin bükünki küntä 334 munï-teg kergäklig išlätgülük yuŋlağuluq orun tapïp, bu muntağ yïdïğ kergäksiz et-özümin sïtmïš kemišmiš yiŋ yar-teg titip ïdalap, bu irinč yarlïğ ač barsqa negülüg umuğ ïnağ bolmaz-men, – tep munčulayu saqïnïp, ečiläri birlä sözläšgülük kezigin tizigin ertdürüp, ol bars özä öŋin yarlïqančučï köŋül turğurup, irinčkädilär tsuyurqadïlar. Inčip olarnïŋ arasïnta ağladï. Taqï Maxasatvi tigin ol barsnïŋ ačïn toruğïn emgäkin tolğaqïn titrü körüp, tegrä tegzinip, közin idi andïrän kitärü umatïn, ür kič titrü körü turup, ötrü qodup, öŋi yorïp bardïlar. Ötrü ol ödün Maxasatvi bodisatv yorïyu, inčä tep saqïntï: Čaq amtï maŋa oğrayu et-özümin titgülük ïdalağuluq öd qolu suqa kelti. Ne üčün tep tesär kim: Men ilkisizdin berü bu yïdïğ sarsïğ qanlïğ yiriŋlig sewgüsüz taplağusuz yarsïnčïğ et-özkä inčip ïnandïm. Aš ičgü, ton kedim, orun töšäk, at yaŋa, qaŋlï kölük, erdini yinčü, ed tawar özä tapïndïm. Artamaq bozulmaq törülüg üčün ürük uzatï artadï bozuldï. Neŋ yemä bu et-özüg küyü küzätü ayayu tutup artatmağalï idi umadïm. Nečä ked uzanïp igidtim ersär yemä qaltï yawlaq yağï törüsinčä, yanturu mini kemišü utup sewinčsiz utlïsïz qïltï meniŋ küčümin. Anïn inčä bilmiš kergäk: Et-öz ersär, beksiz meŋüsüz titir. Özkä yanturu asïğsïzï özä yawlaq yağï-teg qorqïnčïğ erür. Yarsïnčïğ kirligi özä tutsar, arïğsïzlïğ qïğ yükmäk titir. Anï üčün amtï men bukünki küntä bu et-özümin yuŋlap, muŋadïnčïğ uluğ iš ködüg qïlayïn. Sansarlïğ taluy ögüz ičintä tar kemi bolayïn. Toğmaq ölmäklig tegzinčdin tašqaru tartïp üntüräyin, – tep saqïntï. Yenä ök inčä tep saqïntï: Abam bir-ök, bu et-özümin titsär men, ötrü ülgüsüz sansïz mün qadağlarïğ qartïğ bezig yiriŋig qanïğ igig ağrïğïğ qorqïnčïğ aymančïğ barčanï titmiš ïdalamïš bolur-men. Taqï yemä bu et-öz ersär, 335 altï qïrq türlüg arïğsïzlarïn tolu, suw üzäki kergü-teg beksiz yarpsïz, qamağ qurtlarnïŋ qoŋuzlarnïŋ tirgini, qannïŋ yiriŋniŋ ornağï, siŋirin tamïrïn yörgälmiš, süŋüklär uluğï, özä tutušmïš ertiŋü yirinčig yarsïnčïğ erür. Anï üčün tegimlig ol amtï maŋa bu et-özümin titip ïdalap, üzäliksiz üstünki yig abamuluğ meŋü nïrvanïğ tilägülük, busuš saqïnč emgäk tolğaqïğ birtäm tarqarğuluq, toğmaq ölmäklig tägzinčig amïrtğurğuluq, nïzvanïliğ ilišig üzgülük, dian bilgä biliglig küčüg küčländürgülük tolu tükäl bïšrunmaqlïğ edgüg egsüksüz bütürgülük, yüz buyanlïğ itigin itingülük, tolu tükäl bilgä biligig tüpkärgülük, alqu burxanlar özä ögütmiš ïduq nomluğ et-özüg tanuqlağuluq, qamağ beš azun tïnlïğlar oğlanïn nom bušïlïğ meŋi özä meŋilätgülük, – tep munčulayu adïra ödürä saqïnïp, ötrü Maxasatvi tigin yeti qïnïğ tölügtä turup, uluğ bedük küsüškä inip, uluğ yarlïqančučï köŋül turğurup, köŋülin kögüzin yağčïrdïp, ol iki ečilärin köŋülkärip, nečükin ersär tuysar oŋarsar, ötrü: Ürküp beliŋläp tïdïğ ada qïlïp, küsämiš küsüšümin qandurmağay, – tep bügünüp, ötrü iki ečiläriŋa: Azqïa öŋrä yorïyu turzunlar, men una basa yitdim, – tep ötünüp, ečilärin ïdïp, Maxasatvi tigin kentü özi yanturu yana ol arïğqa kirip, ač bars üskintä tegip, terkin tawratï tonïn sučulup qamïš butïqï üzä asïp, inčä tep, bek qatïğ saw sözlädi: Men amtï tolp sansartaqï tïnlïğlar üčün üzäliksiz üstünki yig burxan qutï küsüšin, tebränčsiz yayïlmaqsïz uluğ yarlïqančučï köŋül turğurup, bu meniŋ sewär amraq et-özümin titär-men, ïdalayur-men. Bozulmaqsïz čolmaqsïz burxan qutïn tiläyür-men, kim qamağ bilgälärkä sewgülük taplağuluq. Üč oğuš yirtinčüdäki emgäklig taluytaqï tïnlïğlarïğ örü tartïp ozğurup, inč meŋilig qïlayïn, – tep tedi. Ol ödün tigin munča saw sözläp, ol ač bars üskintä suna yatdï. |