Sahəsi olduğunu bir daha ortaya qoyur
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
137 Şər yola bələddir, Xeyir səxavətlidir – Şər tamahkardır, Xeyir inanandır – Şər hiyləgərdir, Xeyir yaxşılığı sevir – Şər pisliyi və s. Əsərin məzmun və janr xüsusiyyətindən əlavə folklor motivləri ilə səsləşən, bağlılıq təşkil edən bir neçə anlayışın, obrazın işləndiyi bəzi misralara diqqət yetirək: “Yol getmək”, “yeddi gün” və “su” anlayışları: Yedi gün getdilər qızğın çöl boyu, Qurtardı zavallı Xeyirin suyu. Sudan yoldaşına vermədi xəbər, Bir kəlmə dinmədi, danışmadı Şər. “Göz” anlayışı: Şər dedi o gövhər ikicə gözdür, Bu ondan, o bundan daha əzizdir. Gözünü satmasan bunu yaxşı bil, Bu sudan içməyin heç mümkün deyil. “Yarpaq” anlayışı: Dedi ki, “O yüksək ağacdan varın, Gedin tez bir neçə yarpaq qoparın. Suyu çıxanadək əzin yarpağı, Sürtün yarasına sözümün sağı, Bu əlac olunsa, xəstənin yenə, Fər gələr, nur gələr kor gözlərinə. Yaman olursa da əgər göz dağı, Şəfadır dediyim ağac yarpağı. “Xilaskar” anlayışı: Yolun kənarında bir çeşmə vardı, Soyuqdu el suyu ordan alardı. Qız o şirin sudan gəlib doldurdu, Sonra evlərinə getməyə durdu. Birdən qulağına gəldi uzaqdan, Yaralı xəstədən qopan ah-fəğan. 138 Eşidib o yana qız tez yüyürdü, Gəlib qan içində bir gənci gördü. Hər şeydən əvvəl hekayətin süjet xətti, təhkiyə tərzi xalq nağılları, əfsanə və rəvayətləri ilə üzvi vəhdət, daxili bağlılıq təşkil edir. Əsərdə yol, su və göz obrazları ilk baxışda şərti anlayışlar təsiri bağışlasa da, əsas obrazların daxili aləminin açılması, ideyanın oxucuya çatdırılması baxımından özül rolunu oynayır. Qəhrəmanların yol getməsi, yolda bir-birinə rast olması, yolda hər hansı obyekt və hadi- səylə rastlaşması, yola tədarük görülməsi, səfərə çıxma və qayıdış, üç yol ayrıcına çatmaq və sair bir çox süjetli folklor nümunələrinin dramatizmini təmin edənə amillərdəndir və bir az dolayısıyla ömrün əslində yol, insanın yolçu olmasını, ömür yolunun hamar olmadığını, keşməkeşlərin, nəticə çıxarmağa vadar edən çətinliklərin labüdlüyünü diqtə edən fəlsəfi izahdır. Su həyat nişanəsidir, bəkarət mücəssəməsidir, suda ilahi bir təmizlik var. Gözdə ilahi nur var. Göz həyati əhəmiyyətindən başqa insan dərdinin və kədərinin tər- cümanıdır. Təsadüfi deyil ki, folklorda hər üç anlayış haqqında kifayət qədər deyimlərə və yaxud söyləmələrə rast gəlirik. Əsərdə əsas surətlərin xarakterinin açılmasında mayasında folklor ruhu olan bu üç epizodik obraz mühüm rol oynayır. “Xeyir və Şər” hekayətində digər folklor nümunələri ilə səsləşən obrazlardan biri yarpaq obrazıdır. Xeyirin gözləri səndəl ağacının yarpağından hazırlanmış məlhəmin köməyi ilə sağalır – mücərrəd vasitələrlə yox, məhz təbiət elementi ilə. Bu təsviri biz “Hatəmin nağılı” adlı nağılda, “Məlik Dücar” adlı nağılda, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında müşahidə edirik. “Hatəmin nağılı”nda İbrahimin atasının gözləri, “Məlik Dücarın nağılı”nda Məlik Dücarın gözləri, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanlarında Buğacın yarası yarpaqlardan və yaxud dağ çiçəklərindən hazırlanmış məlhəmlə – yəni təbii vasitələrin köməyi ilə sağalır. Zaman və məkan fərqindən asılı olmayaraq, bu təsvirlər xalq inam və 139 etiqadına, xalq hikmətinə – folklora söykənir. “Koroğlu” dastanında da Alı kişinin gözlərini ənənəvi olaraq Qoşa- bulağın suyu, yəni təbii vasitə sağaltmalı idi. Əsərdə folklor elementlərini özündə əks etdirən çalarlar- dan biri “yeddi gün” ifadəsidir. Xeyirlə Şər susuz çöldə yeddi gün yol getməli olurlar. Yeddi rəqəmi xalqımızın mifik təfəkküründə uğurlu rəqəm statusu qazanmış, bir çox şifahi ədəbiyyat nümunələrində müxtəlif çalarlarda işlənmişdir. “Yeddi oğul, bir qız” ifadəsi, “yeddi gün, yeddi gecə toy eləmək” ifadəsi, “yeddi ağac yol getmək”, “yeddi qardaş dağı” ifadələri və sair bu qəbildəndir. Bir çox nağıllarda ənənəvi olaraq əsərin qəhrəmanı dara, çətinliyə düşəndə onlara kömək edən xilaskar obrazlar təsvir olunur. Bu obrazlar bəzən nurani qoca, xeyirxah insan, bəzən göyərçin və yaxud başqa canlılar şəklində təqdim olunur. Məsələn, “Məlikməmməd” nağılında xilaskar rolunu Zümrüd quşu oynayır. “Məlik Dücar” nağılında xilaskar rolunu göyərçinlər oynayır. “Xeyir və Şər” bu cəhətdən də xalq nağılları ilə səsləşir. Belə ki burada xilaskar rolunu kürd qızı – xeyirxah insan obrazı oynayır. Və başqa nağıllarda olduğu kimi burada da xilaskar obrazının rast gəlməsi – peyda olması təsadüflə bağlı olur. Əsərdə folklorun tərkib hissəsi olan milli-etik dəyərləri məzmununda ifadə edən parçalar da diqqət çəkəndir. Yaxşılığa qiymət vermək, çörəyə hörmət, mənəvi borc hissi Xeyirin diliylə aşağıdakı parçada öz ifadəsini tapır: Süfrəndən bu çörək yediyim qədər, Sənə şükr eyləyə bilsəydim əgər, Haqqını verməyə yaradan tarı, Mənə kömək əli verəydi barı. Ayrılıq gəlsə də çox ağır mənə İcazə ver, artıq, gedim vətənə. Aman istəyəni bağışlamaq, haqq öz yerini tutduqdan sonra insanlıq naminə günahkarın günahını əfv etmək milli dəyərlər sistemində mərdlik, xeyirxahlıq, ləyaqət hissi kimi 140 həmişə təqdir olunmuşdur. Şər aman istədikdə, Xeyir adına uyğun hərəkəti ilə insanlıq fövqünə yüksəlir: Nələr bacarırsan, mənə durma et, Et ancaq özünə, adına nisbət. Xeyir bu nöqtəni eyləyincə yad, Tez onu ölümdən eylədi azad. “Xeyir və Şər” hekayəsinin digər xalq nağılları ilə səsləş- məsi onların süjet xəttində olan oxşarlıqda və yaxud paralellikdə özünü göstərir. “Məlik Dücarın nağılı”nda padşah Məlik Dücarı öldürmək üçün ov bəhanəsi ilə susuz səhraya aparır. Məlik Dücar susuzluqdan əzab çəkir. Padşah ətrafda olan yeganə bulağı bir qarıya tapşırır və su istəyənin gözünü çıxarıb sonra su verilməsini tapşırır. Sonra susuzluqdan ölmək dərəcəsinə çatan Məlik Dücarı həmin bulağa göndərir. Məlik Dücar əlacsız qalıb suyun əvəzində gözlərini verir. Bu nağılda da xilaskar rolunu göyərçinlər və başqa bir imanlı qarı oynayır. Burada da Məlik Dücarın gözləri şəfaverici yarpağın məlhəmi ilə sağalır. “Hatəmin nağılı”nda Hatəm atasının gözlərinin dərmanının qarovulçuları divlər olan bir bağdakı ağacın yarpaqları olduğunu öyrənir. Uzun əzab-əziyyətdən sonra həmin bağı tapıb yarpaqları əldə edir və atasının gözləri həmin yarpaqların köməyi ilə şəfa tapır. “Mərd və Namərd” nağılı həm süjet baxımından, həm də surətlərin xarakterik xüsusiyyətləri baxımından, cüzi fərqlər nəzərə alınmazsa, “Xeyir və Şər” nağılı ilə paralellik təşkil edir. Tədqiqatçı alim T.Xalisbəylinin qeyd etdiyi kimi, bu oxşar motivlərin əksəriyyəti çox qədim ənənələrlə bağlı olan ilkin çağların nağılları ilə bağlıdır. “Xeyir və Şər” nağılı süjetli folklor nümunələrində olduğu kimi haqqın, ədalətin zəfər çalması, təntənəsi ilə bitir və bu da xalq nağıllarında ənənəvi sonluqla səsləşmənin bir nümunəsidir. Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|