Sahəsi olduğunu bir daha ortaya qoyur
Yüklə 1,25 Mb. Pdf görüntüsü
|
170 və semit-hamit (yəhudi, ərəb) mənşəli xalqların əsas dünyabaxışlarını həzm etməklə yarandığı üçün, digər tərəfdən də deyə bilərik ki, həm də onun monqol şifahi xalq yaradıcılığı ilə ümumi birliyi var. Bir az əvvəl qeyd etdiyimiz kimi, gerçək vəziyyətdə Gən- cəvinin düşünülmüş tərbiyəvi dünyabaxışının ruh genişliyi ilə ural-altayların (türksoyluların) əfsanələrində, dastanlarındakı ruh dünyaları, qəhrəmanları arasında çox yaxınlıqlar, oxşarlıqlar var. Fərq yalnız ondadır ki, birində hər şey bilincli, digərində isə minilliklər ərzində kortəbii surətdə yaranıb. Diqqətə çatdırdığımız bu uyğunluqlar ilə də deyə bilərik ki, Gəncəvinin göyün adından danışıb, ilahi iradəyə uyğun tərbiyələndirməsi və “Yeddi gözəl”də verilmiş mövzular ilə Oğuz xanın, Qeserin öz xalqlarını və himayəsində olanları şər qüvvələrdən qorumalarının mifik inkişafı arasında, yaranma səbəbləri fərqli olsa da, mövzu, ruh birliyi eynidir. Oğuz xan qeyri-adi şəkildə doğulur. Onun evləndiyi birinci qız göyün işığından, ikincisi ağacın gövdəsindən doğulmaqla Uca Göyün hikmətilə yerə göndəriliblər. “Oğuz xan” mətninin qısalığı ilə dastanın başlanğıcında Göyün (Tanrı) istəyi ilə qəhrəmanın doğulması və qeyri-adi evlilikləri, xalqını idarə etməsi tarixi mövzuca və əhəmiyyətcə bundan onlarla iri həcmi olan “Yeddi gözəl”dən və “Qeser”dən heç də az əhəmiyyətli deyildir. Daha doğrusu, türklərin qədim dastanlarından olması ilə çox qiymətli mənbədir. Uluğ Türükün məsləhəti və yuxusunun gerçək olması ilə Oğuz xanın üç oğlunun Şərqdən qızıl yay tapmaları, digər üç oğlunun isə Qərbdən üç gümüş ox tapmaları və ataları tərəfindən tapdıqlarının üçə bölünməsi, qədim türksoyluların göy, təbiət varlıqlarına inanclarına, sitayişinə görə oğlanlarının adlarının Gün, Ay, Ulduz, digərlərinin Göy, Dağ, Dəniz qoyulması qədim ruh qavrayışlarını qısa və yığcam həcmdə, məzmunda dastanda əks etdirir. Diqqət etsək, yayın Şərq, oxun isə Qərb tərəfdə tapılması, oxun yaya qoyulması ilə Qərbdən Şərqə doğru hərəkət istiqamətini ifadə edir. Bunun özü də 171 qədim türksoylularda Günəşə, işığa yüksək dəyər verildiyinə görə Şərq tərəfin xeyirxah tərəf olması ilə Günəşin buradan çıxması və işıq şüalarının oxlar kimi Qərbə, qaranlığa yayılması təsəvvürünü yaradır. Göy tüklü qurdun yol göstərməsi ilə Oğuz xanın qərbdə Sindi (Hindiquş dağlarının cənubu), Şamı (Aralıq dənizinin ətraflarını) öz torpaqlarına qatması yenə də oxun və işığın istiqamətinə uyğundur. “Qeser”də dastanın başlanğıcında dünyanın, təbiətin, müqəddəslərin, qəhrəmanın yaradılışı nəql olunur: Nə vaxt bizim dünyamızın kalpası (aləmi) Yeni yaranmağa başlayırdı, Nə vaxt xoşbəxtliklərlə dolu Sumeri dağı Təpə idi. 5. Nə vaxt Səndəl ağacı Kalparikşa (dünya ağacı) Kol idi ... (7,129) Ümumiyyətlə, “Oğuz xan”, “Qeser” , “Koroğlu” və s. dastanların quruluşunda və ilk başlanğıcında təsvir , təqdim və tərənnüm xüsusiyyətləri türksoylularda ümumi bir dastan anla- yışının olmasını təsdiqləyir. Tanrı, dünyanın başlanğıcı haqda qısa, yığcam, yaxud da dastanlara görə geniş, mənalı, fəlsəfi fi- kirlər verildikdən sonra, onlarda qədim türksoylulara xas dünya qavrayışlarının müxtəlif şəkilləri ilə əlaqəli təsvirlər yaradılır. Bu cəhətdən “Yaradılış” dastanında dünyanın var olması, Tanrı Kayra Xanın, ucsuz-bucaqsız suyun (okeanın) oluşu, Ak Ananın sudan görünüşü, Kişinin (adamın) yaranması, torpağın böyüməsi ilə dünyanın yaranması, doqquz budaqlı ağacın (dünya ağacı) budaqlarından 9 adamın yaranması, şeytan-insan Ərliyin yerin altındakı üçüncü qata qovulması, Kayra xanın Göyün on yeddinci qatında işıqlı aləm yaradıb yerləşməsi, Ərliyin dünyasını Mandişirəyə dağıtdırdıqdan sonra onu yenidən yerin altıncı qatına göndərməsi və yeddinci qatda Gün Ana, altıncı qatda Ay Ata- nın yerləşməsi digər dastanların quruluşu və mövzunun inkişaf müxtəlifliyi üçün ölçü vahidi olardı desək, zənnimizcə, yanlış 172 olmazdı. “Qeser” dastanı qeyd etdiyimiz ölçülərə daha çox uyğun gəlir: Nə vaxt Qanq çayı Kiçik çay idi, Nə zaman ki Şakyamuni (Budda), bizim kalpamızın buddası, 10. Bandi (rahib) – qulluqçu idi, Göyün Xormusta – tenqridən Ulu qüdrətli 15. Dünyanın on ölkəsinin hökmdarı Qeser-boqdo (ali) Qızıl torpağa endi.(7,129) Dərk etdiyimiz kimi, “Qeser”də də dünyanın heçdən (xaos) yaranması, müqəddəs dağ inancına görə Sumeri dağı, dünya ağası qavrayışına uyğun olaraq səndəl ağacı Kalpavrikşa, müqəddəs su üçün Qanq çayı, Qeserin özünün Mandişirə ilə uyğunluğu, Xormusta-tenqrinin də Kayra xanla ümumiliyini əsaslandırır. Mandişirə şeytan Ərliyi yerin altıncı qatına qovub yerləşdirdiyi kimi, Qeser də insanların əzəli və amansız qaniçən düşməni, çox vaxt yeraltı məskənlərində yaşayan manqusu məhv edir. İncələməyə ehtiyac duymadan bənzəri dünya qavrayışlarının, təsvir üslubunun, mövzu axınının “Oğuz xan” dastanında da olduğunu aydınlaşdıra bilərik. Bizim üçün ən maraqlı cəhət türksoyluların dastan yaradıcılığına xas olan bir az əvvəl qeyd etdiyimiz xüsusiyyətlərin, incəliklərin, əlamətlərin “Yeddi gözəl”də də təkrarlanmasıdır. “Yeddi gözəl”də başlanğıcda Allahın hakimiyyətinə, onun bütün aləmləri yaradıb və tarazlıqda saxlamasına, qüdrətinə səcdə, sitayiş təsviri türksoylulalın qədim dastanlarındakı dünyanın yaranması, Tanrı haqda təsəvvürlərlə eynidir. Peyğəmbərin yüksək, seçkin keyfiyyətlərinin, aliliyinin mədh olunması da, türksoylu müqəddəslərin yaranması və onların üstün xüsusiyyətlərinin rəvayət edilməsi ilə çox uyğunluq təşkil edir. Yüklə 1,25 Mb. Dostları ilə paylaş:
|