180
hadisələri ilə səsləşdirilmişdir. Bütün bunlar xalq bədii
təfəkkürünün inkşafına əhəmiyyətli təsir göstərmişdir.
N.Gəncəvi bir çox Azərbaycan atalar sözü və
məsəllərini, aforizmlərini fars dilində tərcümə etmiş, şeirin
tələbinə uyğun olaraq öz əsərlərində geniş şəkildə istifadə
etmişdir. Dahi şair xalq yaradıcılığı nümunələrindən istifadə
etməklə bərabər, özü də yeni aforizmlər, hikmətli sözlər
yaratmışdır: “Ot kökü üstündə bitər”, ”Pişik balasını
istədəiyindən yeyər”, “Söyüd ağacı bar verməz”, ”Qoyunu
qoyun ayağından asarlar, keçini keçi”, “Özgəyə quyu qazan
özü düşər” və. s.
Deməli, Nizami həm Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyya-
tından ustalıqla faydalanmış, həm də onun inkşafına güclü
təsir etmişdir. Nizaminin əsərləri əsasında yaradılan müxtəlif
şifahi xalq variantları da buna aydın sübutdur.
Epos yaradıcılığın son mərhələsində qədim epos və das-
tanlarla yanaşı, yeni dastanların yaranmasında Nizaminin
“Xəmsə”si tükənməz bir xəzinə,qida mənbəyi rolunu
oynamışdır. Ayrı-ayrı aşıq məktəblərinin, o cümlədən Gəncə-
Şəmkir, Göyçə-Borçalı, Şirvan-Muğam aşıq məktəblərinin
təsiri ilə neçə-neçə yeni, dərin mündəricəli dastanlar
yaradılmışdır. “Leyli və Məcnun”, “Fərhad və Şirin”,
“Şahzadə Bəhram”, “Məmməd və Güləndam” və başqaları
bunun ən yaxşı numunələridir. Bunlardan “Leyli və Məcnun”
dastanı Nizaminin eyni adlı poemasından, “Fərhad və Şirin”
dastanı isə şairin “Xosrov və Şirin”indən, “Şahzadə Bəhram”
və “Məmməd və Güləndam” isə Nizaminin “Yeddi gözəl”
əsərindən qidalanaraq formalaşmışdır.
Bundan başqa Aşıq ədəbiyyatımızda neçə-neçə
cahannamə, ustadnamə, bayatılar və digər ölməz nümunələr
dahi Nizaminin “Xəmsə”si ilə bağlı şəkildə yaranmışdır.
Nizami haqqında hekayə, dram və roman yazılmışdır.
Bu bədii əsərlərdə dahi şairin parlaq istedadı, mənəviyyatı,
xalqına, torpağına bağlılığı, humanizimi obrazlı şəkildə
göstərmişdir. Nizami irsi ümumxalq malı olmuş, onun adı və
181
əsərləri ədəbiyyatımızın ən əsrarəngiz obrazına çevrilmişdir.
Nizami və folklor əlaqəsini zaman baxımından izah etsək,
belə deyə bilərik ki, Nizami xalq yaradıcılığından yalnız
özünün yaşayıb yaratdığı dövrdə istifadə etmiş ,
bəhrələnmişdir. Lakin Nizami irsi, onun qüdrətli yaradıcılığı
neçə əsrdir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı və folkloruna öz
əhəmiyyətli təsirini göstərir və bundan sonrada göstərəcəkdir.
Elə buna görə də Nizami sənətkarlığı ədəbiyyat və folklor
üfüqlərində parlayan poetik günəşə çevrilmişdir.
İSTIFADƏ OLUNAN QAYNAQLAR
1.
Paşa Əfəndiyev. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı.
Bakı, «Maarif», 1992, s. 465-468
2.
Sədnik Paşayev. Nizami və folklor. Bakı, 1976 s.
18-158
3.
Şamxəlil Məmmədov. Azərbaycan folkloru, Bakı,
Ziya-Nurlan, 2008
4.
Xəlil Yusifli. Şərqdə intibah və Nizami Gəncəvi.
Bakı, Yazıçı, 1982
182
Reyhan DADAŞOVA
AMEA Folklor İnstitutu
“KİTABİ-DƏDƏ QORQUD”DA VƏ NİZAMİ
GƏNCƏVİDƏ POETONİMLƏR ETNOMƏDƏNİ
KOD KİMİ
Mifoloji adların kodlar kimi bədii mətndə ifadə imkan-
larının hərtərəfli tədqiqi bədii nitqin üslub planında maraq do-
ğurur. Əgər dildə “insan amilinin” üstünlüyünü nəzərə alsaq,
şəxs adları, antroponimlər kulturoloji element-lərdən ən önəm-
lisidir.
“...Ad mədəniyyətin impulsudur, çünki insanı işarə
kompleksinə daxil edir, həm də onun nəticəsidir, çünki onun
mənaları mədəniyyət məkanında genişlənir...”[1,126].
Ad polifunksionaldır və R.Yakobsonun təbiri ilə desək,
“nitq hadisəsidir”, onda “adresant məlumat-kontekst (yaxud
referent) kod-kontakt-adresat” komponentlərinin konstant
ardıcıllığı mövcuddur [2, 198]. Bu formul dilçilikdə ün-
siyyətin universal modulu kimi qəbul olunmuşdur və
“sinxron” və “diaxron” hissələrə bölünür. Birinciyə “adresant
– məlumat – kontekst”, ikinciyə “kod-kontakt-adresat”
daxildir. Xüsusi adın semantikasında diaxron aspektin möv-
cudluğunu M.İ.Steblin-Kamenski də qeyd edir. “Xüsusi adın
öz mahiyyəti, onun denotativlik qabiliyyəti tədricən
yaranır”[3,104].
Adlarda kod baxımından ehtiva olunan əlamətlər adla-
nanın mahiyyətini ifadə edir. P.Florenski yazırdı ki, “ad
şəxsiyyətin nüvəsidir, onun vacib formasıdır” [4,63].
Nizami Gəncəvi “Xəmsə”sində və “Kitabi-Dədə
Qorqud”da mif-adlar “orta əsr” mədəni kodunun bütün
atributlarını özündə qoruyub saxlayır, etnomədəni düşüncənin
parlaq ifadəsi kimi çıxış edir. Xızır və Nuh peyğəmbərin adları
belə mif-adlardandır.
183
Nizami Gəncəvi “Xəmsə”sində mif adlar (mifonimlər)
yüksək semiotikliyə malikdir, çünki orta əsrlərin mədəni fon-
dunda üstün olan mifoloji təfəkkürdə hər şey mənaya malikdir.
A.Paşayev haqlı olaraq yazır: ”Xəmsə”də elə bir şəxs adı tap-
maq olmaz ki, onun müəyyən əlavə və poetik mənası olmasın
və obraz haqqında məlumat verməsin. Bu adlarda etimoloji
məna ilə obrazın səciyyəsi bir-birinə uyğun gəlir”[5,21]. Biz
isə əlavə edə bilərik ki, mifoloji adlar bədii mətndə ikinci
mifoloji məna qazanır. Bunu Xızır obrazında da (Xızır Nəbi,
Xızır İlyas) görmək mümkündür. Xızır adı Nizami Gəncəvi
“Xəmsə”sində müxtəlif məcazlar tərkibində (təşbih, təşbihi-
kinayət və s.) verilir. Rəvayətlərə görə, Xızır Makedoniyalı
İsgəndərin müasiri olmuşdur. Onunla birlikdə dirilik suyunun
dalınca Zülmət ölkəsinə gedir.
Bu kontekstdən çıxış edərək, Nizami İsgəndəri Xızırla
müqayisə edir, onun bol süfrəsini dirilik suyuna bənzədir:
“İsgəndər xaqanın süfrəsinə yetməsi. Bu Xızırın ayağının
dirilik suyuna çatmasıdır”.
Azərbaycan folklorunda çətin məqamlarda
qəhrəmanların dadına çatan, onları öz arzularına çatdıran
Xızır, Xızır-İlyas “Yeddi gözəl” və “İsgəndərnamə”
əsərlərində epizotik surətlər kimi iştirak edir. “Yeddi gözəl”
əsərində Mahanı əcinnələr dünyasından xilas edən Xızır olur:
Xilaskaram Xızıram, - dedi, - mən sənin
Gəlmişəm tutmağa əlindən sənin...
Xızrın salamını Mahan eşitdi.
Dirilik suyuna guya ki, getdi.
“İsgəndərnamə” əsərində isə şair Xızırı gah tək, gah da
“İlyasla” birlikdə işlədir:
Söylədi o zaman böyük İsgəndər,
Ona rəhbər olsun Xızır peyğəmbər.
Bu yolda İlyasla Xızır yoldaşdı.
Çeşməyə gedərkən dostlar yanaşdı.
Yaxud:
Xızır, İlyas kam aldı həyat suyundan
Dostları ilə paylaş: |