– Milli Elmlәr Akademiyası fundamental
elmin inkişafını tәmin edәn әsas intellek tual
mәrkәzdir. Sizin fәaliyyәtiniz hәr zaman Milli
Elmlәr Akademiyası ilә bağlı olub. Zaman
dәyişdikcә Elmlәr Akademi yasında yeni elmi
istiqamәtlәr yaranır, yeni çağırışlar vә bununla
әlaqәdar elmdә yeni prioritet istiqamәtlәr
forma laşır. Sizin fikrinizcә, hazırkı dövrdә elm -
dә hansı istiqamәtlәr prioritet hesab edilә bilәr?
– Şübhәsiz ki, elmdә prioritet istiqamәtlәr
möv cuddur, onların zaman-zaman dәyiş mәsi
tәbiidir vә bu proses daim müşahidә edilib vә
edilәcәk. Bәşәriyyәtin üzlәşdiyi yeni çağırışlar,
ortaya çıxan aktual problem lәr bilik vә bacarığın
әsasını tәşkil edәn elmdә prioritetlәrin dәyiş -
mәsinә, onların ardıcıl әvәzlәnmәsinә böyük
tәsir göstәrir. Lakin fikrimcә, bu proses, әsasәn,
tәtbiqi elmlәr vә texnoloji tәrәqqiyә aid edilә
bilәr. Fundamental elmlәrdә isә vәziyyәt fәrq -
lidir. Əgәr tәtbiqi elm vә texnologiyalarda prio -
ri tet istiqamәtlәr günün tәlәblәrinә vә әn yeni
biliklәrә әsaslanan cavab kimi formalaşır vә öl -
kә lәrin inkişaf sәviyyәsinin vә rәqabәt qabiliy -
yәtinin güclәnmәsinә xidmәt edirsә, fun da mental
elmdә tam fәrqli vәziyyәt müşahidә edilir. Fun -
da mental elmlәrdә prioritet istiqamәtlәrdәn da -
nış
maq düzgün olmaz. Burada prioritet
is ti qa mәtlәr yox, prioritet şәxslәr mövcuddur. O
şәxslәr ki, onlar prioritet olmayan bir istiqamәti
öz istedadı, bilik vә bacarıqları hesabına priori -
tetә çevirir, elmdә yeni istiqamәtlәrin forma laş -
masını tәmin edirlәr. Bu isә öz növbәsindә
tәtbiqi elmlәrin vә texnologi ya ların keyfiyyәtcә
yeni sәviyyәyә qalxmasına zәmin yaradır. Azәr -
baycanda tarixәn belә şәxslәr olub, onlar bu gün
dә var vә gәlә cәkdә dә olacaqlar. Bu vәziyyәt
elmin bütün istiqamәtlәrinә, o cümlәdәn inkişaf
proses
lәrinin planlaşdırılması vә idarәedil
-
mәsinә dә aiddir. Müasir Azәrbaycanın memarı,
ulu öndәr Heydәr Əliyev vә onun layiqli davamçısı
Prezident İlham Əliyevin fәaliy yәti yeni biliklәrә
әsaslanan innovativ inki şaf prosesindә şәxsiy -
yәtin rolunun müs tәs na әhәmiyyәtinin bariz
tәzahürüdür. Azәrbaycan Milli Elmlәr Akade -
mi yasının son bir ildә misilsiz sürәtlә inkişafı
ölkәdә gerçәklәşdirilәn innovativ inkişaf siyasә -
tinin ayrılmaz tәrkib hissәsidir. AMEA-nın yeni
seçilmiş prezidenti akademik Akif Əliza dәnin
fәaliyyәti nәticәsindә baş verәn dәyi şikliklәr göz
qabağındadır.
– Urxan müәllim, sizin inkişaf vә әtraf
mühitin planlaşdırılması vә idarә olun masına
dair konsepsiya vә ideyalarınız dünyada
tanınır vә dәstәklәnir. Hәtta xarici mәnbәlәrdә
sizi daha çox inkişaf üzrә ekspert kimi tәqdim
14
ELM DÜNYASI
/ Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013
JURNALIMIZIN QONAĞI AZƏRBAYCAN
RESPUBLİKASININ PREZİDENTİ YANINDA
DÖVLƏT İDARƏÇİLİK
AKADE MİYASININ REKTORU, AKADEMİK
Urxan Əlәkbәrovdur
Urxan Əlәkbәrov
edirlәr. Ümumiyyәtlә, әtraf mühitin inteqral
bir sistem kimi öyrәnilmәsi, idarә olunmasının
elmi әsaslarının işlәnib hazırlanması hansı
zәrurәtdәn irәli gәlir?
– Mәnim baza tәhsilim tәbiәt elmlәri ilә bağlı -
dır. Ekoloji problemlәrin vә onların törәtdiyi
fәsadların aradan qaldırılması, әtraf mühitin
keyfiyyәtinin idarә edilmәsi seçdiyim әsas elmi
istiqamәtdir. Hәlә tәlә bәlik illәrindәn mәnә ay -
dın idi ki, ekoloji problemlәrin hәllinә yalnız
tәbiәtin müha
fizәsi hesabına qısa zaman
kәsiyindә nail olmaq mümküm deyil. Bәlkә,
gәlәcәkdә buna nail olunacaq, lakin biz bu gün
yaşa yırıq. Çirklәnmiş vә pozulmuş әtraf mühitin
insanların sağlamlıq vә uzunömürlülüyünә mәnfi
tәsiri, biomüxtәlifliyin tükәnmәsi vә digәr eko -
loji sәbәblәrlә şәrtlәnәn iqtisadi itkilәr bu gün
müşahidә edilmәkdәdir. Bu baxımdan eko loji
problemlәrin hәlli vә onun fәsadlarının ara dan
qaldırılması üçün mәn iki istiqamәtdә hәrә kәtin
vacibliyini tәsdiq lә yәn elmi konsep siya işlәyib
hazırladım. Bu konsepsiya bir tәrәf dәn әtraf
mühitin key fiy yәtinin texnoloji vas i tәlәrlә
yaxşılaşdırıl masına, digәr tәrәfdәn isә canlı orqa -
nizm lәri, o cümlәdәn onların bütün hәyat pro -
ses lә rini tәnzimlәyәn DNT-lәrini ekstre mal
şәraitdә qorumağa әsaslanırdı. Bu, dünya el -
mindә yenilik idi vә mәn bir sıra beynәlxalq tәş -
ki
lat
lardan әmәkdaşlıq tәklifi aldım. Mәnә
dün
yada tanınmış elm, tәhsil vә beynәlxalq
inkişaf qurumları, o cümlәdәn ABŞ-ın 15-dәn
çox aparıcı universiteti, BMT-nin Nyu-Yorkdakı
baş qәrargahı, Vaşinqtonda Dünya Bankı vә
digәr nüfuzlu beynәlxalq tәşkilat
lardan bu
istiqamәtdә mәruzәlәr oxumaq vә seminarlar
keçirmәk üçün dәvәtlәr gәldi. Bu proses artıq 30
ildәn çoxdur ki, davam edir.
Əslindә, әtraf mühit dedikdә bir çox hallarda
tәbii mühit nәzәrdә tutulur. Ətraf mühitin
vәziyyәti dedikdә isә yenә dә tәbii mühitin
vәziyyәti, onun keyfiyyәti, tәbii mühiti tәşkil
edәn hava, su, torpağın xüsu
siyyәtlәri vә
çirklәnmә dәrәcәlәri, biomüx tәlif liyin mühafizә -
sinin durumu düşünülür. Belә bir yanaşma
şәraitindә tәbii әtraf mühi tin vәziyyәti, yәni
ekoloji şәrait da vamlı inkişafa tәsir edәn amil
kimi qәbul olunur. Bu bir faktdır ki, insanın
cәmiyyәtdә vәziy yәti, onun inkişaf imkanları
tәbii mühitdәn çox asılıdır. Lakin nәzәrә
alınmalıdır ki, insanı әhatә edәn vә onun
inkişafına tәsir edәn mühit amillәri tәkcә tәbii
mühitlә mәh
dud
laşmır. İnsan inkişafı, onun
potensialı nın tam şәkildә vә ya maksimum dәrә -
cәdә üzә çıxmasında tәkcә tәbii mühit әhәmiy -
yәtli rol oynamır. Çünki insanı әhatә edәn vahid
bir mühit mövcuddur ki, o da tәbii, iqtisadi,
sosial vә siyasi mühitlәrdәn tәşkil edilmişdir.
Mәhz siyasi mühit әtraf mühitin bütün element -
lәrinin vahid bir sistem kimi optimal şәkildә
idarә olunmasını tәmin etmәkdәdir. Bu sәbәb -
dәn mәnim apardığım tәdqiqatlar, xaricdәki
mәruzәlәrim vә keçir diyim seminarlara univer -
sitetlәrin Tәbiәt Elmlәri bölmәlәri ilә yanaşı,
daha çox Dövlәt İdarәetmә vә Beynәlxalq Müna -
sibәtlәr fakül tә lәri (mәktәblәri), beynәlxalq inki -
şaf qu rum ları maraq göstәrirlәr.
Ətraf mühitin qorunması vә biomüx tәlif liyin
mühafizәsi tarixәn әn aktual vә qlobal problem
kimi qәbul edilib. Bәşәriyyәt insan cәmiyyәtinin
tәkamülünün ilk illәrindәn başlayaraq vә sivili -
zasiyanın hәr mәrhәlә sindә әtraf mühitin opti -
mal idarә edilmәsi istiqamәtindә biliklәrә malik
olmağa çalışıb. Bu biliklәrin toplanması, cәmlәn -
mәsi, gәlә cәk nәsillәrә ötürülmәsi vә istifadәsi
istiqa mәtindә hәr zaman fәaliyyәt hәyata keçi ri -
lib. Bu problem hazırda da aktualdır vә gәlә -
cәkdә dә aktual olacaq. Tәbiәt vahid bir sis temdir
vә onun optimal fәaliyyәti bu sistemin bütün
elementlәrinin qorunması üçün müvafiq şәrait
yaradılmasını tәlәb edir. Ətraf mühitin idarә
edilmәsi tarixәn bu prinsipә әsaslanıb. İdeoloji
baxımdan bu prinsip heç zaman dәyişmәyib vә
qәdim vaxtlardan başlayaraq hazırkı dövrә
qәdәr davam etdirilmәkdәdir. Bu istiqamәtdә
baş vermiş dәyişikliklәr, әsasәn, elmi vә texno -
loji tәrәqqi, bu sahәdә qazanılmış nailiyyәt lәrin
tәbiәtin mühafizәsi vә tәbii sәrvәt lәr dәn sәmәrәli
istifadәyә yönәldilmәsi ilә әlaqә
lidir. Başqa
sözlә, әtraf mühitin davamlı inkişaf naminә
idarә edilmәsi prosesindә zamanla dәyişәn,
әsasәn, bu mәqsәdlәrә xidmәt edәn texnologi -
yaların tәkmillәşmә sidir. Bir daha qeyd etmәk
lazımdır ki, tәbii ehtiyatlardan sәmәrәli istifadә
davamlı inki şafın әn vacib göstәricilәrindәndir.
Bu istiqa mәtdә hәm әnәnәvi, tarixәn toplanmış
tәc rü bәnin, hәm dә müasir elmin әn son nailiy -
yәtlәrinin әhәmiyyәti olduqca böyük dür. Eyni
zamanda bu prosesdә Milli Elmlәr Akademiya -
sının da rolu xüsusi vurğulan ma lıdır.
15
ELM DÜNYASI
/ Elmi-kütlәvi jurnal / 4 (04) 2013