Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
Yüklə 1,04 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Aynur BAĞIROVA, NKPİ‐nin əməkdaşı 87 ELM DÜNYASI
Görkəmli Amerika fiziki Riçard Fillips Feynman (Richard Phillips Feynman) 11 may 1918‐ci ildə anadan olmuşdur. Valideynləri – Melvil və Lüsil Nyu‐Yorkda Kuinsin cənubunda Far‐Rokveydə yaşayır dılar. Atası Riçardın dünyaya gəlməsindən əvvəl oğlunun alim olacağını qərara almışdı (həmin illərdə qızlar de‐yure akademik də rəcə ala bilsələr də, onların gələcəyi, adətən, qeyri‐müəyyən qalırdı. Bununla belə, Riçard Feynmanın kiçik bacısı bu fikri rədd edərək sonralar məşhur astrofi ‐ zik oldu). Atası hər vəchlə körpə Riçardı onu əhatə edən dünya nı dərk etməyə sövq edirdi. Ata oğlunun suallarına özünün fizika, kimya, biologiya biliklərinə əsaslanıb ətraflı cavab verməyə çalışırdı. Atası oğlunu bir o qədər sıxmırdı və ona oğlunu alim görmək arzu ‐ sunda olduğunu bildirmirdi. Feynman ilk işinin öhdəsindən 13 yaşında olarkən radioqəbuledicini təmir etməklə gəlir. Bundan sonra gənc Riçard qonşuları arasında məşhurluq qazanır. O, ilk əvvəl radio qəbul ‐ edicini cəld və keyfiyyətli təmir edir, digər tərəf dən isə aparatı sökməmişdən əvvəl əla ‐ mətlər əsasında məntiqlə nasazlığın səbəb lərini araşdırmağa və təyin etməyə cəhd edirdi. 1943–45‐ci illər arasında Los‐Alamosda atom bombası hazırlayan alim‐fiziklər qru ‐ puna daxil edilmişdir. Kvant mexanika sında trayektoriyalar üzrə inteqrallama üsulunu (1938), eləcə də elementar zərrəciklərin çev ‐ rilmə və qarşılıqlı təsirini təsvir edən kvant sahə nəzəriyyəsinin Feynman diaqramları metodunu (1949) işləmişdir. Həmçinin ifrat axıcılıq nəzəriyyəsini və nüvənin parton mo ‐ de lini irəli sürmüşdür. 1965‐ci ildə Sin‐İtiro Tomonaqa və Culian Şvinqerlə birgə fizika üzrə Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. Feynman ali məktəblərdə fizikanın tədris metodunun islahatçısı sayılır. Riçard Feynman dörd il Massaçusets Texnologiya İnstitutunun fizika fakültəsində təhsil alır, daha sonra təhsilini Prinston Universitetində davam etdirir. İkinci Dünya müharibəsi başlayanda Feyn‐ man könüllü olaraq cəbhəyə yollanmaq istəyir, lakin ədalətsiz psixi yoxlanış səbəbin ‐ dən bu arzusuna çata bilmir. Aspiranturada oxuduğu illərdə Feynman on üç yaşından vurulduğu və on doqquz yaşından nişanlan ‐ dığı Arlin Qrinbaumla evlənir. Nigahdan bir az əvvəl Arlin ölümcül vərəm xəstəliyinə yoluxur. Feynmanın valideynləri evliliyə qəti etirazlarını bildirsələr də, o öz bildiyi kimi hərəkət edir. Nigah mərasimi Los‐Alamosa yollanarkən qatarda, yolüstündə baş tutur. Şahidlər küçədən keçən təsadüfi adamlar olur (çörəkçi və aptekçi), qohumlar mərasimdə iştirak etmirlər. Mərasim başa çatdıqda və ərin arvadını öpmə mərasimi çatanda Riçard yoldaşının xəstəliyini xatırlayır və Arlinin yanaqlarıdan öpür. Cütlük Los‐Alamosa yetiş ‐ dikdən dərhal sonra atom bombasının hazır ‐ lan ması prosesinə (Manhe en Layihəsi) cəlb edilir. Bu layihəyə işçi heyətinin çağrılması anında Feynman hələ də Prinstonda oxu ‐ yurdu və layihəyə daxil olmaq ideyasını ona məşhur fizik Robert Vilson verir. İlk əvvəl Feynman atom bombası layihəsinə qoşulmaq ideyasını həvəssiz qarşılayır, lakin sonradan bombanı almanların kəşf edəcəyini düşünərək layihəyə qoşulamağa razılıq verir. Feynman Los‐Alamosda işlədiyi vaxt Arlin Albukerke şəhəri xəstəxanasında yatırdı. Feyman hər həftə sonunu onunla keçirir. Los‐Alamosda bomba üzərində işlədiyi illərdə Feyman seyfləri yarmaq vərdişlərinə 86 ELM DÜNYASI / Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 Dəyərli kitablar
yiyələnir. O, atom bombasının işlənilməsinə dair bütün informasiyanı – uranın zəngin ‐ ləşdirilməsi texnologiyasından tutmuş bom ‐ banın quraşdırılmasına dair materialların seyflərdən oğurlamaqla həyata keçirilmiş təhlükəsizlik tədbirlərinin yetərsizliyini sübut edir. Bu qədər mühüm informasiyanın sax ‐ lanıldığı seyflərin həvəskar oğru tərəfindəın yarılması faktı bəşəriyyətin taleyinin bir tük ‐ dən asılı olduğuna dəlalət edirdi. 1950‐ci illərdə Feynman Kaliforniya Tex ‐ nologiya İnstitutunda işləməyə başlayır. Mü ‐ ha ribədən və yoldaşının ölümündən sonra Feynman dərin sarsıntılar keçirir. Bu illərdə isə ona bu və ya digər fizika kafedrasında çalışmaq haqqında saysız‐hesabsız məktublar gəlir. Belə təkliflərdən biri də Prinstondan gəlir. Burada isə o vaxtlar Eynşteyn kimi dahilər dərs deyirdi. Nəhayət, Feyman yenidən elmə qayıdır. Feyman bütün şübhələrə son qoyduq‐ dan və hədəflərini müəyyən etdikdən sonra gücünün və özünəinamın yenidən artdığını hiss edir. Feynman özünün kvant çevrilmələri nəzə ‐ riyyəsi üzərində işləməyə davam edir. Bun‐ dan əlavə, o, Şrödinger tənliyini tətbiq etməklə yüksəkaxıcılıq hadisəsinin fizikasının başa düşülməsinə nail olur. Bu kəşf izahı bir qədər əvvəl üç fizik tərəfindən alınmış yüksək axı ‐ cılıq hadisəsi ilə birgə alçaq temperaturlar fizikasına yeni təkan verir. Bundan əlavə, Feynman kvarkaları kəşf etmiş Mürrey Hell‐ Mannla birgə daha mükəmməl sərbəst neytro‐ nun proton, elektron və antineytrinoya beta‐parçalanmasında özünü göstərən «zəif parçalanma» nəzəriyyəsi üzərində çalışır. Bu nəzəriyyə faktiki olaraq təbiətin yeni qanunlarını açmağa imkan verirdi. Feyman kvant hesablamaları ideyasını səsləndirir. Böyük fizik 15 fevral 1988‐ci ildə vəfat etmişdir. Feynmanın «İdrakın sevinci» kitabında müsahibələri, çıxışları, mühazirələri və məqa ‐ lələri toplanmışdır. Kitabın redaktoru Cefferi Robins kitab haqqında bunları yazır: «Feyn ‐ manın ustalığının sirrini bilmək üçün mütləq bu kitabı oxumaq lazımdır. Böyük fizik 13 paraqrafdan ibarət olan bu kitabda təkcə fizi ‐ kadan yox, dindən, fəlsəfədən, hesablama maşın
larının gələcəyindən, pioneri olduğu nanotexnologiyadan, elmdə ciddi söhbətlər ‐ dən və zarafatlardan, elm və sivilizasiyanın gələcəyindən, əsl alimin dünyanı necə gör ‐ məsindən danışır». Kitabda, həmçinin 28 yan‐ var 1986‐cı ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarının «Çellencer» kosmik gəmisinin partlamasına dair Riçard Feynmanın xüsusi rəyi yer alıb. Böyük alimin bu işi elmin gələcək perspektivi və bəşəriyyətin taleyində alimlərin məsuliy ‐ yəti haqqında əvəzsiz vəsait hesab olunur.
/ Elmi‐kütləvi jurnal / 1 (05) 2014 Yüklə 1,04 Mb. Dostları ilə paylaş:
|