Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
dedi: - Bala, içmə. Mən içib dadını görmüĢəm: yaĢım keçib, bütün bədənim çürüyüb əldən gedib, ancaq ölə bilmirəm. Ölüm də gözəl ĢeymiĢ, bala. Bu sudan içib mənim günümə düĢmə. ġeyx Nəsrullah da bütün hərəkəti, gücüylə camaata iksir, dirilik suyu vəd edir. Rolan Bart yazır ki, mifdə, söhbət onun müasir anlamından gedirsə, həmiĢə forma ilə məna arasında «gizlənpaç» oyunu gedir. Belə bir oyun ayrı-ayrı vəziyyətlərdə dəyiĢir, cəmiyyətdə baĢ verən hərəkətləri, hadisələri tərs yozum müstəvisinə gətirir. Belə bir mif modeli Mirzə Cəlil dövründə və kontekstində də xeyli dəyiĢmiĢ, komediya dünyasında güclü metamarfoza potensialı yaratmıĢdı. BaĢqa mifoloji mətnlərdə bütün hadisələr uğurla baĢ verəndən sonra, dirilik suyunun əldə edilməsinə lap bircə addım qalmıĢ nəsə baĢ verir və bu nə isə bütün dünyanın altını üstünə çevirir. «Ölülər»də də belə bir struktur elementi mövcuddur və mifdə baĢ verən son həlledici hadisənin mahiyyəti ilə oppozisiya təĢkil edir; arxaik inamda baĢ verən son hadisə güclü fəlsəfi tutuma malikdir, elə bir mətləbi ortaya qoyur ki, «qəhrəman» bütün daxili təbəddülatları ilə bir nöqtəyə www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
boĢa çıxır, dünyanın faniliyi ideyası onu sarsıdır. ġeyx Nəsrullah komediya qəhrəmanıdır, yuxarıda dedik ki, o, yaxĢı oyunçu olduğu üçün bu təhlükəni axıra qədər oynamır, sadəcə olaraq aradan çıxır və bu hadisə cəmiyyətdə dibsiz bir boĢluq yaradır; dünyanın «dibi» partlayır, təkəbbürlü, özlüyündə özünü hamıdan ağıllı sayan qəhrəmanlar bir-bir o dibsizliyə quylanır. ġeyx Nəsrullah bu hərəkəti ilə hamını bir də öldürür, onun aqressivliyi son nəticədə mif modelinin xeyrinə iĢləyir, hamıda dərin bir Ģübhə, çaĢqınlıq yaranır ki, bundan sonra papaqlarını qarĢılarına qoyub fikirləĢəcəklər: biz kimik? Bu nə müsibət idi bizim baĢımıza gəldi? Ömrün, dünyanın bir mənası varmı ki, gedib dirilik suyu da axtarasan? Beləliklə, ölülər dünyası ölməmək, ölə bilməmək azarından da qurtulur. Komediyada dirilik suyu bir neçə paralel strukturlarda iĢlədilir və hər dəfə də qəhrəmanların səciyyəsindən, xarakterlərindən asılı olaraq bir məna qazanır. Ümumən komediyada bu motivlə bağlı mənaçoxaldıcı sistem funksional aspektdədir və komediyanın özünün diriliyini sübuta yetirir. Ölülər dünyası dirilik suyu axtarır; ġeyx Nəsrullah ölüləri diriltməklə mövcudluğun əsasında duran bir prinsipi dəyiĢdirir, hamıya əbədi ömür vəd eləyir. Ġskəndər diriliyə
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
olan araq içir. Ancaq bu içki Ģəriətə görə qadağandır. Onu içib ayıq olmaq, hər kəsin eybini üzünə vurmaq cəmiyyət üçün qorxu törədir, Ģeyx Nəsrullah «sən Ģərab istemal edirsən» deyib onun əlini rədd edir. ġəriət içkini qadağan etsə də, ġeyx Nəsrullahı rədd etmir. Burada Ġskəndərin kiçik qardaĢı Cəlalla söhbətləri də çox səciyyəvidir. “Cəlal. (Ġskəndərə) Vallah, dadaĢ, ağam gələndə deyəcəyəm ki, dadaĢım iti küĢkürdürdü adamların üstünə. Ġskəndər. (bir qədər Cəlala baxandan sonra) Mən də deyəcəyəm ki, Cəlal dərsini bilmirdi. Xa... xa... xa... (gülüb qurtarandan sonra bir az baxıb gəlir Cəlalın yanına). Yox, yox, demənəm. Sən bilirsən ki, mən səni çox istəyirəm (üzünü əlləyir). Amma dadaĢının sözünə baxmamaqda bir az yaxĢı eləmirsən. Ġndi, məsələn, bu kitabı qoyubsan qabağına, oxuyursan (kitabı götürür əlinə). Ġndi yəqin ki, ağan bu kitaba üç abbası, bəlkə hələ dörd abbası, ya bir manat verib, alıb, sən axmaq qabağına qoyub oxuyursan. Amma o pulları aparıb Karapetə versəydin, sənə iki ĢüĢə Smirnov arağı verərdi. Sən də gətirib verərdin Ġskəndər dadaĢına.” «Ölülər» komediyasında dirilik məfhumu əbədi, metafizik mahiyyətdədir, bu heç də komediyanın öz konteksti ilə çərçivələnmir, həyatın «eqzistensial» nöqtələrinə toxunur.
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
alır; əsərin ilk adının «Dəlilər» olması və sonradan bunun dəyiĢdirilməsi xeyli sual doğurur. Bu dəyiĢmə təsadüfi bir səbəblə bağlı deyildir, onun kökləri komediyanın öz mətni daxilindədir. Əvvəla, onu deyək ki, ikinci ad Mirzə Cəlilin ad seçmə prisiplərinə çox uyğun gəlir: «Çay dəstgahı», «KiĢmiĢ oyunu» və «Dəli yığıncağı» - məhz bu adlar komik obraz olan oyunun əsl komik mahiyyətini açıqlayıb ortaya qoya bilir. Bizə belə gəlir ki, komediya qəhrəmanının bədii strukturunu bəlləmək üçün məhz bu mətləb üzərində dayanmaq vacibdir. Çünki əsər tam bir struktur vahiddir və konkret desək: qəhrəmandan əvvəl pyesin baĢlığı gəlir. Bu incə məsələni araĢdırmamıĢ qəhrəmanın struktur təhlilinə adlamaq olmaz. Oxucu əsərlə tanıĢlığa onun baĢlığından baĢlayır. Belə bir qanadlı ifadə var ki, teatr qarderobdan, kitab isə... addan baĢlayır. Komediyanın baĢlığı göydəndüĢmə yaranmır, baĢlığın seçilməsi müəllifin xarakterindən, iĢ üsulundan, bədii təfəkkürünün özümlülüyündən asılı olaraq ziqzaqlı yollar keçir, olsun ki, bu yolun sonunda müəyyən bir aydınlaĢma yaranır: baĢlıq bütövlükdə bədii strukturu özündə əks etdirə bilirmi? Burada həm də müəllifin fərdi-psixoloji xüsusiyyətlərini də nəzərə almaq lazımdır. Bu problemi fərdi nüanslar Ģəklində qoyduqdan sonra, ümumilikdə
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|