Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
xüsusiyyətlərindən söz açmaq mümkündür. BaĢlıqda ilkin olaraq fərdi bədii təfəkkürün Ģtampı öz əksini tapır; məhz baĢlıq vasitəsilə bu və ya digər komediya yaradıcısını fərqləndirmək olar. Nəyə görə, məsələn, Axundovun bütün komediyalarının adının altında belə bir «əlavə» gedirdi: güzariĢi-əcib. N.B.Vəzirovda əksər komediyaların adı atalar sözlərindən seçilir. Üzeyir Hacıbəylinin komediyasının adı («O olmasın, bu olsun») sonradan atalar sözünə çevrilir, situativ vəziyyətdən çıxıb ümumiĢlək sferaya daxil olur. Komediya ustası Mirzə Cəlildə baĢlıq baĢqa sənətkarlıqla müqayisədə tamam baĢqa və xeyli əlavə funksiyalar daĢıyır. Göründüyü kimi, suallar çoxdur və onların hamısına ciddi Ģəkildə cavab vermək lazımdır. Mirzə Fətəli «Tənqid risaləsi»ndə Firdovsi və Sədi kimi Ģairlərin üslubunu bəyəndiyini qeyd edir və onlar kimi məsnəvi tərzində müxtəlif xalqların əhval və adətini bildirən hekayətli Ģeir deməyə... çağırırdı. Bu ideyanı o, Ģair Hacı Nurunun dilindən də bəyan edir: “Hacı Nuru Ģair (bimövqe cibindən bir kağız çıxarmıĢ). Həzərat, bir yaxĢı əhvalat, yəni, avar ləzgisi altmıĢ il bundan əqdəm Xanbutayın sərkərdəliyi ilə Nuxunu gəlib çapdığını nəzm etmiĢəm. Hələ bir qulaq asın onu oxuyum;
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
etmiĢəm. Ağa Zaman həkim. Eh, Hacı Nuru, bu məclis nə Ģeir məclisidir! Ağzımızda söz danıĢırıq, məsləhət edirik, bu da gəldi ki, mən altmıĢ il bundan əvvəl olan keyfiyyəti nəzm etmiĢəm. Ləzgi belə gəldi, bizə nə və bundan bizə nə faydası var? Hacı Nuru Ģair (incimiĢ). Necə nə faydası var? Görərsiniz ki, o vaxt ləzgilər nə iĢlər sizin babalarınızın baĢına gətiriblər, nə birəhmlik onların haqqında ediblər? Məgər keçmiĢ güzariĢatı bilmək bifaydadır?” M.F.Axundov da Ģeir, nəsr və dramaturgiyada məhz keçmiĢ güzariĢatı bilib öyrənməyi əsas tuturdu. M.F.Axundovun bütün ədəbi mübarizəsi keçmiĢ zamanı indiki zamana yaxınlaĢdırmaq üstündə gedirdi və bu cəhət, yəni bu mübarizəyə münasibətdə qəhrəmanın xarakter və temperamentinin dəyiĢməsi onun bütün komediyalarının poetik mahiyyətini təĢkil edir. Bu mənada o özü də komediyalarının adının altında «təmsili- güzariĢi-əcib» ifadəsini iĢlədirdi. Bu məsələ ilə bağlı ədəbiyyatĢünas B.Məmmədzadənin maraqlı mülahizələri vardır. Tədqiqatçı düzgün mülahizə yürüdür ki, bu ifadədəki sözlərin (təmsili-güzariĢi-əcib) hər biri bədii həqiqət anlayıĢı ilə bağlı olub, müəllifin sənət anlayıĢını
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
yaradılması xüsusiyyətlərində real bədii əksini tapır. «Əciblik, qəribəlik və yenilik, türfəgilik və təzəlik bədii məzmunun əsas Ģərtlərindən sayılır. GörünməmiĢ, təkrarsız, qeyri-adi olan məzmun bu dram əsərlərində öz təcəssümünü tapır. Faktikilik, əcaib olan bədii məzmunda, konfliktdə, xarakterdə, bədii-publisist məqamlarda aĢkardır, maarifçi estetika və poetikanın tərkib hissələrindəndir, realist inikas prinsiplərinin sistemində müəyyən mərhələyə daha çox xasdır». Bu xüsusda biz «Ölülər» komediyasını müəyyən qədər təhlilə çəkmiĢik, indi isə «Dəli yığıncağı» adının komediyanın daxilində «gizləndiyi» yeri tapaq. Gizlin mətləbi aĢkarlamaq üçün əvvəl aĢkar məqamlara nəzər yetirmək lazımdır. «Dəli yığıncağı» ifadəsi komediyada yalnız bircə dəfə iĢlədilir, o da sonda. Molla Abbas əlini uzaqlaĢmaqda olan zəvvarə tərəf uzadır və deyir: Vallah və billah biz «dəli yığıncağına» düĢmüĢük. Ancaq komediyanın sonunda iĢlənənə yaxın bu ifadə onun hər qatında səslənmiĢ, oxucuya əsl mətləbin nədən ibarət olduğunu niĢan vermiĢdir. Bir Ģeyi deyək ki, baĢlığın mətndə hökmən xatırlanması heç də əsas deyil. Bizə belə gəlir ki, «Dəli yığıncağı» adının finalda - Molla Abbasın son fəryadında (sonuncumu-?) səslənməsi tamam Ģərti və
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
bütövlükdə belə bir məqamın heç bir bədii-estetik funksiyası yoxdur. Əlbəttə, əsərin poetik sistemində. Bizim fikrimiz paradoksal səslənə bilər, onun üçün də biz izahata bir az uzaqdan baĢlamaq istəyirik. Əvvəlcə yuxarıdakı paradoksun gücünü bir az da artırmaq üçün əlavə edirik: komediya müəllifinin baĢı çoxqatlı və mürəkkəb sistemli oyuna elə qarıĢıb ki, baĢlıq da oyunu davam etdirir və oxucunu intellektual oyuna dəvət edir. Məhz belə olduğu üçündür ki, baĢlığın estetik enerjisi komediya çərçivəsindən çox-çox kənara, gələcəyə «səyahətə» çıxır, diqqət edilərsə, bizim günlərdə də onun bir azca «nəfəs dərdiyinin» Ģahidi olmaq olar. Məsələ belədir ki, komediya ilkin nüsxələrdə «Dəlilər» adlanırmıĢ və sonradan bu ad «Dəli yığıncağı» ilə əvəz edilib. «Dəlilər» Mirzə Cəlilin tədqiq etdiyi, yaralarının qaysağını qopartdığı cəmiyyətin «Ölülər»dən sonra ikinci adıdır və trilogiyada bu baĢlıq bədii tədqiqatın bitib- tükənmədiyinə, konkret dövrdə baĢqa formalarda davam etdiyinə iĢarə vururdu. Bir Ģeyi də qeyd edək ki, ədibin doğulub böyüdüyü Naxçıvan mühitində «Dəlilər» adlı məhəllə də olmuĢ və bu məhəllə özünün farmasyonları ilə ad çıxarmıĢdır. Ġskəndərin prototipləri sayılan Mirzə Cəlilin müasirləri də farmasyon olmuĢlar. Professor Əziz
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|