Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Hacıbəyovda olduğu qədər heç bir Azərbaycan dramaturqunda geniĢ Ģəkildə istifadə edilməmiĢdir. Onun bədii gülüĢü son dərəcə konkret, yığcam, orijinal hadisə və əhvalatlardan doğur. O, bəzən bir əsərində bir neçə məsələyə toxunur və tənqid etmək istədiyi məsələlərə uyğun konkret, həyati fakt və ad tapır. Və bu mənada Üzeyir Hacıbəyov yaradıcılığı elə bil ki, baĢlıq-ad seçmə iĢində heç bir mürəkkəblik ortaya qoymur. Ġlkin təəssürat bu olur ki, baĢlıq sanki əsər sona yetdikdən, son nöqtəsi qoyulduqdan sonra özü peyda olur və əsərin bədii aləminə bir təzəlik gətirir. Üzeyir Hacıbəyovun bədii yaradıcılıq - komedioqraf təfəkküründə musiqiçi təfəkkürü də güclü Ģəkildə iĢtirak edir və orada ilk baxıĢdan primitiv, hətta bəsit görünən süjet-kompozisiya dinamikası yalnız bu amillə Ģərtlənir. Musiqidə hər bir açar, not iĢarəsi müəyyən, dolğun musiqi iĢarəsidir, bu element Üzeyir bəyin yazı texnikasında, bütövlükdə bir komediya ustası kimi poetikasında açıq-aĢkar özünü göstərir. Bunun ifadəsini görmək üçün ədibin felyetonlarının birinə - «Təzə xəbərlərə» nəzər yetirmək olar. Felyeton üç hissədən ibarətdir. Birinci hissədə altı kiçik, ikincidə üç, üçüncüdə isə iki abzas vardır. Birinci hissədəki altı abzasda cəmiyyətin altı xəstə tərəfi tənqid edilir. Və eyni
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
yeni fikir təqdim edilir. «Bakıda iĢlər elə haman tərzdə qalıbdır, gecələr səhərə kimi part-part, gündüzlər isə get qazamatda yat... Müsəlman oğruları müsəlman kiĢilərindən əl çəkib, indi də müsəlman arvadlarını soymağı, bir-iki gündür ki, qayda qoyublar. Partapart əsnasında yaylım güllələrinin hamısı, həmiĢəki kimi, yenə Ġran əhlinə dəyir. Bakı polisi oğruları və quldurları tutmaq üçün, elə bir ucdan tədbirlər ittixas eləyir. Deyirlər ki, məhərrəm ayı qurtarandan sonra Ģəhərin müsəlmanları qayda üzrə gündüzlər qoç döyüĢdürüb və it boğuĢdurub, gecələr də fiĢəng atmağa baĢlayacaqlar». Ü.Hacıbəyov dramaturgiyasını tədqiq edənlərin hamısı onun mahir mükalimə ustası olduğunu qeyd etmiĢlər. Bu mükalimələri oxuyursan, yuxarıdakı fikri bir daha sövq- təbii təsdiqləyirsən, ancaq onların qurulması ustalığındakı mexanizmi aĢkara çıxarmaq xeyli çətinlik törədir; çünki Üzeyir Hacıbəyovun bədii təfəkkürü məlum prosesdə hadisəni təbii Ģəkildə elə «gözəgörünməz» sirlə ikiyə bölür ki, bunun hətta mükamilə olduğunu da unudursan. Biz əlbəttə, burada «mükamilə» prosesinin özünü təsvir etmək fikrində deyilik, bircə bunu deməklə kifayətlənirik ki, Üzeyir Hacıbəyov təsvir etdiyi hadisənin daxilindəki təbii, saf qatı, necə deyərlər, natural formanı dərhal
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
Bayaq Üzeyir Hacıbəyov gülüĢünün ikibaĢlılıq (ambivalentlik) səciyyəsindən danıĢdıq. Yeri gəlmiĢkən deyək ki, yenə də o mükamilələrdə ən axmaq, loru dildə desək, heyvərə mətləb də (bunu yazmağa məcburuq və üzr istəyirik) elə Ģən ovqatın içində verilir ki, bir anlığa çaĢıb qalırsan. Sonra yəqin edirsən ki, məhz həmən yalançı Ģən ovqat mükamilənin mənasız özülünü, absurd mahiyyətini parlaq Ģəkildə meydana qoyur. Ġki kiĢi söhbət edir: MəĢədi Ġbad və Rüstəm bəy.
Rüstəm bəy qızını pula satır. MəĢədi Ġbad. - Pul verimmi? Rüstəm bəy. - Verginən! MəĢədi Ġbad. - Qız verərsənmi? Rüstəm bəy. - Verərəm! MəĢədi Ġbad. - Deginən sən öl! Rüstəm bəy. - Bu sən öl! MəĢədi Ġbad. - Bəs elə isə? Rüstəm bəy. - Ver əlini!
Fikir verilərsə, burada qəribə gülüĢ ovqatı və mexanizmi mövcuddur; son dərəcə ciddi mətləb biabırcasına aĢağı endirilib, o dərəcəyə və səviyyəyə qədər ki, artıq burada www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
olmasın. Adətən, kiĢiyana iĢlədilən «ver əlini» ifadəsi də bu mətndə bayağılığın ən sonuncu mərtəbəsində qərar tutub. Əsər bütün mətni, avara Ģən əhval-ruhiyyəsi ilə hamıya təlqin edir ki, dünya artıq dəyiĢib, mahiyyətcə nəsə baĢqa bir Ģeyə çevrilib, elə bir Ģeyə ki, bu dünyanın - gerçəkliyin əksi var orda; bu dünyada bir-birinə əks anlayıĢlar o aləmdə doğma və məhrəmdir. Bu dünyada kiĢi kiĢiyə qızını pula satmaz və üstəlik, «ver əlini» də deməz, o dünyada isə bu, adi bir Ģeydir və yüksək əxlaq norması hesab edilir. Bu məqamda Hacıbəyov gülüĢünün ironiya qatı açılır, bayaqdan altdan-altdan iĢ görürdüsə, indi onun qabağını kəsmək mümkün olmur. Ü.Hacıbəyov komediyalarının hamısında belə bir model-oppozisiya tipi mövcuddur. Bu ovqat ədibin həm komediyalarının, həm də qəhrəmanlarının ad-baĢlıq semantikasında ifadə olunub. MəĢədi Ġbadın güzgüdəki MəĢədi Ġbadla söhbətində də belə bir modeli aydınca görə bilərik. Güzgü, ayna haqqında biz Mirzə Cəlildən bəhs edərkən danıĢmıĢdıq. Mirzə Cəlil qəhrəmanları heç vaxt güzgüyə baxmırlar. Güzgünü Mirzə Cəlil onlara göstərmək istəyirsə də bu, alınmır. Çünki güzgü onlar üçün onuncu dərəcəli bir Ģeydir, onların baĢı çox «ciddi» məsələlərə qarıĢıb.
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|