Tofiq Xəzər
Yüklə 4,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
farmasyonluq anlayıĢından az da olsa, bəhs edir və onu müəllifin bədii təfəkkürünün, dünyagörüĢünün formalaĢmasında bir məxəz kimi götürür. Bunun daha əhatəli və elmi izahı prof. Əziz Mirəhmədovun tədqiqlərində, xüsusilə «Azərbaycan Molla Nəsrəddini» adlı sanballı monoqrafiyasında vardır. Müəllif çox dəqiq qeyd edir ki, bu iki anlayıĢ - nöqtəvilik və farmasyonluq bir-biri ilə sıx Ģəkildə əlaqədə olmuĢdur. «Naxçıvanın bəzi adamları M.F.Axundovun özünün nöqtəviliyə mənsub olduğunu güman edirdilər». Yenə həmin səhifədə tədqiqatçı K.N.Smirnovun çox maraqlı mülahizələrini verir: «... burada bəzilərini «AldanmıĢ kəvakib» povestinin adı da düĢündürür; çünki, nöqtəvi terminologiyasına görə, bu təlimin baĢçıları Ģah xəfiyyələrindən gizlənmək üçün özlərinə kəvakib adı götürmüĢdülər». Nöqtəvilikdə ağıl, real həyat, təbiət varlığın canı hesab edilir. Diqqət edilərsə, burada M.F.Axundovun maarifçi dünyagörüĢü və fəlsəfi görüĢləri ilə sıx bir təmas var. Bu mətləbi götürüb «Yek kəlmə haqqında» və digər fəlsəfi səciyyəli risalələrlə paralel oxumaq yerinə düĢərdi. Ġskəndərin prototipi sayılan farmasyonun məscidə girib Ģeyxin hüzurunda beĢ dəqiqə fransızca danıĢmağını
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
və babi sözlərinin sinonimi) nə qədər yaxın olduğunu baĢa düĢərik. Bəs fərq, ayrıntı harada idi? Farmasyonlar daha rasional və maksimalist idilər, onlar dini xurafatın tənqidində daha irəli gedirdilər. Onların davranıĢı, konkret hərəkətləri daha çox məsxərə formasında reallaĢırdı. Nöqtəvilər fəlsəfi dünyagörüĢləri etibarilə hürufiliklə bağlı idilərsə, farmasyonlar artıq avropalaĢmaqda idilər. «F.ġeyxov haqqında xatirələrində dediyinə görə, ondan «niyə dini kitab oxumursan» - soruĢanda cavab veribmiĢ ki, mən onun əvəzinə ġeksprin əsərlərini oxumağı tərcih verirəm». Əziz Mirəhmədovun gətirdiyi, əsaslandığı məxəzlər çox qiymətlidir, bunların əsasında alimin yürütdüyü mülahizələr də özünün dəqiqliyi və aydınlığı ilə seçilir. Ancaq burada bizim üçün bir mübahisəli məqam var və elə bilirik ki, bu məqamın aydınlaĢdırılması baĢlıq seçimində ikincisinə üstünlük verilməsi üzərinə də aydınlıq gətirə bilər. Müəllif yazır: «Kompozisiya və süjetindən, Həzrət ƏĢrəf kimi fars hakimdən və tacirlərin xarakterindən tutmuĢ spesifik dil və üslub məsələlərinə qədər bir çox keyfiyyətləri ilə Ģəksiz Cənubi Azərbaycan mühitini canlandıran bu əsəri biz həmçinin dramaturqun özünün vaxtilə yaĢadığı Naxçıvan mühitinin məhsulu
www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
müəllif özü də qeyd edir ki, komediya 1927-ci ildə ədib Cənubi Azərbaycandan qayıtdıqdan bir neçə il sonra qələmə alınmıĢdır. Bu faktı oxuyuruq və dərhal ilkin yada düĢən yenə də farmasyon Molla Abbasın son cümləsi olur: Vallah və billah biz «Dəli yığıncağına» düĢmüĢük. Böyük komediya ustasının, dahi sənətkarın öz müasirləri və gələcək nəsillərlə oynadığı oyunun məğzi də elə buradadır. Bu oyun tam sürətlə «Ər» komediyasında da davam edir, çarx fırlanır və kommunist rejiminin əxlaqsızlığı, insanları təbdən salıb dəli gününə salmağı, beyinləri tərsinə çevirməyi bitib tükənmir, sonsuza qədər davam edir. «Dəli yığıncağı» bir baĢlıq kimi eyni zaman anında keçmiĢə və gələcəyə proyeksiyalanır, bütün zamanların naqis, əxlaqa zidd keyfiyyətlərini - Cənubi Azərbaycanda, Naxçıvanda gözü ilə gördüklərini uzaq gələcəkdə, bu günümüzdə görmədiklərini bir nöqtəyə cəmləyir və nəticədə heç kəs amansız gülüĢün hədəfindən yayına bilmir. «Dəli yığıncağı» baĢlığında və paralel Ģəkildə Molla Abbasın farmasyon xarakterində ədibin fəlsəfi konsepsiyası (dünya və insan haqqında, gərdiĢin əbədi sualları - ölüm, həyat və s. barədə) ifadə olunur. Ancaq təkcə nöqtəvilik, təkcə onun bir baĢqa www.kitabxana.net – Milli Virtual-Elektron Kitabxana 2017
E-antologiya: çağdaĢ filoloji materiallar
olsa xırdaca, ancaq əhəmiyyətli komponentidir. BaĢlıq komediyanın bütün (istisnasız) poetik-struktur komponentləri ilə və xüsusən də komediyanın «mövcudluq forması» sayılan komik oyunun min bir bilməcələri ilə bağlıdır. Üzeyir Hacıbəylinin «O olmasın, bu olsun» komediyasının baĢlığı bu mənada çox xarakterikdir. Tədqiqatçıların qeyd etdiyinə görə Hacıbəyovun komediyalarında konflikt mürəkkəb və dolaĢıqdır. Hərəkətin elə ilk mərhələsindəcə hadisələr qəfildən adi məcrasından çıxır və oxucunu çaĢ-baĢ salan bir çaĢqınlıq ovqatı yaranır. Süjetin inkiĢafındakı bu dinamika finala qədər sonsuz sayda dolaĢıqlıqlar təqdim edir. BaĢlanğıcda hadisələr qəfil dolaĢdığı kimi, finalda da qəfil aydınlaĢma baĢ verir: xoĢbəxt sonluq özündə oynaq gülüĢün bütün nüanslarını təqdim edir. Əslində, bu «dolaĢıq», getdikcə çarpazlaĢan, çarpaĢıq düĢən münaqiĢənin daxili qatında çox sadəlövh bir oyun gizlənir və bunun özü də gülüĢ doğurur ki, o boyda gərginlik belə əhəmiyyətsiz bir mətləbin üstündəymiĢ. Belə bir ovqat, diqqət edilərsə, baĢlıqdakı «ikitirəlikdə» də ifadə olunmuĢdur: O olmasın... Müəllif baĢlığı təqdim edəndə də oyundan vaz keçmir və elə bu nöqtədən baĢlayaraq Ģux zarafat, oynaq gülüĢ hamıya sirayət edir.
Yüklə 4,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|